Μανώλης Βεληβασάκης για Άγιο Νικόλαο:”Το προσκύνημα και η εκτίμηση ενός τελειωμένου οικοδομήματος”

Παραθέτουμε το πλήρες κείμενο της κριτικής του Μανώλη Βεληβασάκη, με τίτλο “Κριτική για το Εθνικό Ελληνορθόδοξο Προσκύνημα του Αγίου Νικολάου στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου της Νέας Υόρκης”, όπως δημοσιεύθηκε στην ομογενειακή ιστοσελίδα anamniseis.net:

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Πριν από μερικές μέρες, η σύζυγός μου Όρσα και εγώ είχαμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε τον Εθνικό Προσκύνημα του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν και με την ευκαιρία αυτή, θα ήθελα να αναφέρω μερικές παρατηρήσεις και σκέψεις.

Η πλειοψηφία των αμέτρητων προηγούμενων επισκέψεών μου, στον Άγιο Νικόλαο, συνδέονταν πάντα με την ιδιότητα μου ως μέλος της Τεχνικής Ομάδας Σχεδιασμού του ναού, να επιλύω ζητήματα ή να επιθεωρώ την πρόοδο της κατασκευής κ.λπ. Αυτή τη φορά ωστόσο, εκτός από το «Τεχνικό Μάτι» του δομικού μηχανικού που είναι πάντα παρών, ένας άλλος εξίσου σημαντικός σκοπός της επίσκεψης ήταν το προσκύνημα και η εκτίμηση ενός τελειωμένου οικοδομήματος.

Ευκαιρία για αναφορά των πεπραγμένων και των αποτελεσμάτων μιας πράγματι μεγάλης προσπάθειας των τελευταίων 20 και πλέον ετών!

Ξεκινάμε από την «προνομιακή» τοποθεσία της ίδιας της εκκλησίας, (την οποία, παρεμπιπτόντως, ο υποφαινόμενος είχε την ευκαιρία να υποδείξει την καταλληλότητα της προνομιακής θέσης της και την τελική υιοθέτηση της, καθαρά για δομικούς λόγους), καθώς βρίσκεται στην κορυφή του λόφου του νέου πάρκου Liberty, και ως εκ τούτου έχει μια επιβλητική θέα ολόκληρου του Κέντρου Εμπορίου, συμπεριλαμβανομένου του Μνημείου της 11ης Σεπτεμβρίου, και αντίστροφα είναι εύκολα ορατή από όλο το περίγυρο χώρο.

Το λευκό πεντελικό μάρμαρο που ντύνει τους εξωτερικούς τοίχους της εκκλησίας και τον τρούλο της, είναι ένα από τα σημαντικά δομικά χαρακτηριστικά της, μαζί φυσικά με τη μοναδική αρχιτεκτονική της, η οποία σύμφωνα με τον δημιουργό της, τον παγκοσμίου φήμης αρχιτέκτονα Santiago Calatrava, το σχέδιο είχε τις ρίζες του σε πολλά θρησκευτικά βυζαντινά μνημεία της Κωνσταντινούπολης, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της Αγίας Σοφίας.

Παρεμπιπτόντως, όλο το μάρμαρο που χρησιμοποιήθηκε στον Άγιο Νικόλαο έχει εξαχθεί από το περίφημο λατομείο της Πεντέλης, από το οποίο είχαν προμηθευτεί τα μάρμαρα του Παρθενώνα πριν χιλιάδες χρόνια οι αρχαίοι πρόγονοι μας.

Στις προηγούμενες αρχιτεκτονικές του μελέτες, ο Καλατράβα χρησιμοποίησε τις γνώσεις του στη μηχανική για να δημιουργήσει καινοτόμα αρχιτεκτονικά έργα “γλυπτικής” και σχέδια, συχνά από σκυρόδεμα και χάλυβα.

Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν το γεγονός ότι το αρχιτεκτονικό σχέδιο του Αγίου Νικολάου ακολουθεί επίσης ένα πολύ παρόμοιο μοτίβο, συνδυάζοντας οικεία γεωμετρικά σχήματα, όπως πτυσσόμενους τοίχους σε στυλ ακορντεόν και παρόμοια διαμορφωμένη θολωτή οροφή, τα οποία συνδυάζονται με περισσή τέχνη και χάρη και στο σύνολό τους δίνουν στο σχέδιο τη μοναδικότητα, την κομψότητά του και την κάπως απαλή μινιμαλιστική εμφάνιση.

Όπως είπε και ο ίδιος ο Καλατράβα, η έμπνευσή του για τα σχήματα και τα στοιχεία που χρησιμοποίησε για να συνθέσει το σχέδιό του γι αυτήν την εκκλησία αντλήθηκαν από διάφορα βυζαντινά θρησκευτικά μνημεία, όπως η Αγία Σοφία, η Αγία Ειρήνη, καθώς και η ίδια η παραδοσιακή εικόνα της Θεοτόκου.

Τα κατακόρυφα τοιχία της γυάλινης πρόσοψης του ναού που έχουν επένδυση από μάρμαρο, ακολουθούν ένα χαρακτηριστικό μοτίβο, διπλωμένα σε στιλ ακορντεόν και δημιουργούν ένα απαλά κυρτό ή κυλινδρικό περίγραμμα. Τα τοιχία αυτά συναντώνται στην κορυφή τους με έναν παρόμοιου γεωμετρικού σχήματος μαρμάρινο θόλο, ο οποίος λόγω του μεγάλου μεγέθους του φαίνεται να κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική και να της προσδίδει μια απαλά βυζαντινή ποιοτική όψη.

Ένα επιπλέον βασικό χαρακτηριστικό του Αρχιτεκτονικού τρούλου που βρίσκεται στην κορυφή της εκκλησίας, είναι τα 40 πλευρά  και οι ενδιάμεσοι φεγγίτες του.

Η ιδέα αυτή προήλθε από τον υπέροχο και μεγαλοπρεπή τρούλο της Αγίας Σοφίας με τα 40 παράθυρά του γύρω από τη βάση του!

Μια σημαντική διαφορά φυσικά είναι ότι ο τρούλος της Αγίας Σοφίας αποτελείται από τούβλο ενσωματωμένο σε ειδικό ποζολανικό κονίαμα, ενώ ο τρούλος του Αγίου Νικολάου αποτελείται από σαράντα λεπτά, υψηλής αντοχής χαλύβδινα πλευρά, που συνδέονται μεταξύ τους με έναν ισχυρό δακτύλιο εφελκυσμού περιμετρικά της βάσης και έναν δεύτερο δακτύλιο συμπίεσης στην κορυφή τους!

Στην κορυφή του δακτυλίου συμπίεσης, κάθεται ο χαρακτηριστικός Βυζαντινός Σταυρός που είναι φυσικά ορατός από μακριά, ακτινοβολώντας περήφανα την Ορθοδοξία μας στους επισκέπτες του μνημείου και στους περαστικούς.

Παρεμπιπτόντως, ένα μοναδικό χαρακτηριστικό αυτού του οικοδομήματος είναι ότι η μαρμάρινη επένδυση του είναι ημιδιαφανής στο φως, και ως εκ τούτου, τη νύχτα, φωτίζεται από το εσωτερικό και λάμπει ως πραγματικός φάρος στο Liberty Hill!

Μπορεί κανείς να φανταστεί έτσι, τις σοβαρές τεχνικές προκλήσεις που έπρεπε να ξεπεραστούν για να επιτευχθεί η μαρμάρινη ημιδιαφάνεια, ενώ ταυτόχρονα να ικανοποιηθούν εξαιρετικά σχεδιαστικά φορτία, σε μεγάλο βαθμό λόγω των αυστηρών κριτηρίων ασφαλείας του μνημείου και της πολυπλοκότητας στην κατασκευή και την εγκατάστασή του.

Μπαίνοντας μέσα στον ναό από την μπροστινή πόρτα, ο επισκέπτης  βρίσκεται αντιμέτωπος με έναν σχετικά μικρό νάρθηκα και αμέσως μετά με τη μεγαλοπρέπεια του ευρύχωρου και υψηλού κυρίως ναού και της χαρακτηριστικής και μάλλον εκλεκτικής εικονογραφίας που τον περιβάλλει.

Μπροστά και στο κέντρο φυσικά βρίσκεται το σχετικά λιτό και μινιμαλιστικό εικονοστάσιο, με τις εκπληκτικές κύριες εικόνες του, και ακριβώς πίσω από το ιερό, μεταξύ άλλων τυπογραφιών, μια ακόμη υπέροχη και μοναδική τοιχογραφία της «Πλατυτέρας του Manhattan», που περιβάλλεται από μια φαντασμαγορική τοιχογραφία τριών τεμαχίων της «Αναλήψεως του Κυρίου».

Αξία αναφοράς είναι ακόμη μια εκλεκτική τοιχογραφία, αυτή του Αγίου Νικολάου, ειδικά προσαρμοσμένη στο τοπίο της Νέας Υόρκης, και ακόμη πολλές περισσότερες, που μπορείτε να απολαύσετε στις συνημμένες φωτογραφίες και πανοραμικές λήψεις.

Συνοψίζοντας, επιτρέψτε μου να καταλήξω ότι η εικονογραφία και τα εσωτερικά μαρμάρινα  φινιρίσματα του ναού είναι απλά, εκπληκτικά και συνάμα εκλεκτικά και  ευχάριστα στο μάτι!

Το συνολικό οικοδόμημα είναι πραγματικά υπέροχο!

Όπως έλεγαν κάποτε οι σοφοί πρόγονοί μας: «Ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλά το ευ εν τω πολύ», και αυτός ο ναός, ικανοποιεί και την ουσία και τα λόγια του παραπάνω αρχαίου ρητού!

Επομένως, αξίζουν ειλικρινά συγχαρητήρια, πρώτα – πρώτα στον επιφανή αρχιτέκτονα και εκλεκτό συνάδελφό μου, τον Santiago Calatrava και την Ομάδα Σχεδιασμού του, για τη σύλληψη και την εκτέλεση μιας τέτοιας εξαιρετικής αρχιτεκτονικής ιδέας, και φυσικά σε όλους όσοι ασχολήθηκαν με αυτό το πραγματικά υπέροχο «Μνημείο» από τη σύλληψη, μέχρι τη συγκέντρωση χρημάτων, έως την εκτέλεση και την ολοκλήρωση του μικρού «Λευκού κοσμήματος» ψηλά στο Liberty Hill.

Το «Μνημείο» αυτό θα αποτελεί μια βροντερή  απόδειξη για τις επιτυχίες και τους θριάμβους της δικής μας Ομογένειας σε αυτή τη μεγάλη Χώρα, που πολλοί από εμάς, ή ακόμη οι γονείς μας, οι

παππούδες και οι γιαγιάδες επέλεξαν ως νέα πατρίδα, και αναμφίβολα σημαίνει ότι εμείς οι Ελληνοαμερικανοί διεκδικήσαμε επιτέλους τη θέση που μας αξίζει στο όμορφο και ζωντανό μωσαϊκό της Americana!

Και ενώ στεκόμουν ολομόναχος στη μέση του ναού, περιτριγυρισμένος από τη μεγαλοπρέπεια του ιερού χώρου, την υπέροχη αγιογραφία και τα λιτά μαρμάρινα φινιρίσματα και αξεσουάρ, έμεινα γοητευμένος με την αγιότητα και την ομορφιά του κτιρίου, σκεπτόμενος συνάμα όλους τους αγώνες και τις μάχες που δόθηκαν και κερδήθηκαν με τους πάμπολλους πολιτικούς, γραφειοκράτες και άλλους εχθρούς του ναού αυτού τα τελευταία 20+ χρόνια!

Στη συνέχεια, αστραπιαία ήρθε στο νου μου η σκηνή της πρώτης μάχης που κλήθηκα να αντιμετωπίσω, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων αποκατάστασης  στο Ground Zero, όταν η ομάδα μου και εγώ έπρεπε να επέμβουμε και να σταματήσουμε τους γερανούς και τις μπουλντόζες από το να μην βεβηλώσουν περαιτέρω τα απομεινάρια του παλιού ναού του Αγίου Νικολάου, που είχε θαφτεί κάτω από τους χιλιάδες τόνους των συντριμμιών των κτιρίων που κατέρρευσαν!

Κατόπιν επιμονής μας, η εκσκαφή συνεχίστηκε λίγες μέρες αργότερα, μόνο όταν βεβαιωθήκαμε ότι τα ερείπια της παλιάς εκκλησίας επρόκειτο να ανασκαφτούν με τον τρόπο που άρμοζε, δηλαδή με αρχαιολογικού ρυθμού ανασκαφή!

Και παρά το τεράστιο βάρος από τα συντρίμμια στη μικρή εκκλησία και τις πυρκαγιές που ακολούθησαν, η ομάδα ανασκαφών κατάφερε να ανασύρει μερικά πολύτιμα αντικείμενα, μεταξύ αυτών -από θαύμα- ένα μάτσο «άθικτα» κεριά, καθώς και λίγα αλλά αντικείμενα και μερικώς κατεστραμμένες εικόνες, που θα ήθελα να πιστεύω ότι θα χρησιμεύσουν ως καταλύτης για τη συνέχεια από το παλιό στο νέο. Και υπήρξαν και πάμπολλες ακόμη μάχες που ακολούθησαν, τόσο τεχνικής, νομικής όσο και πολιτικής φύσης τα επόμενα χρόνια.

Στη μνήμη μου έλαμψαν επίσης οι τιτάνιες μάχες με τους τεχνοκράτες και τη γραφειοκρατία της «Λιμενικής Αρχής», που για χρόνια έκαναν τη ζωή μας άθλια με την άρνησή τους και τις δικαιολογίες να επιτρέψουν την ανοικοδόμηση του ναού και που καθυστέρησαν το έργο για περισσότερο από δέκα χρόνια!

Και όταν η τεχνική και δομική τους ανεπάρκεια αποκαλύφθηκε από την ομάδα των μηχανικών μου και από τρίτους μηχανικούς, και στη συνέχεια έγινε γνωστή στο γραφείο του τότε κυβερνήτη της πολιτείας της Νέας Υόρκης Andrew Cuomo, στάθηκαν αμήχανοι σαν «γυμνός βασιλιάς» και αναγκάστηκαν να «καταπιούν την περηφάνια τους» και επιτέλους να μας επιτρέψουν να τοποθετήσουμε τα θεμέλια του ναού στην πιο ασφαλή και προνομιακή τοποθεσία που υπερήφανα βρίσκεται σήμερα!

Στη σιωπηλή προσευχή μου είχα την ευκαιρία να θυμηθώ και τον αείμνηστο Προϊστάμενο της παλαιάς Εκκλησίας παπά Γιάννη (π. Ιωάννη) Ρόμα, που δούλεψε ακούραστα για να κρατήσει ζωντανό το «όνειρο» όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια από την καταστροφή, και που πάντα με ρωτούσε, «Μανώλη, πώς τα πάμε με το νέο σχέδιο του Αγίου Νικολάου;»

Όμως ο καλός ποιμένας πέθανε πριν από λίγα χρόνια, και δεν είχε ποτέ την τύχη να δει τελειωμένη την εκκλησία του και να εκπληρώσει το μακροχρόνιο όνειρό του να τελέσει λειτουργία στην ιερά τράπεζα της!

Επιπλέον, έκανα μια σιωπηλή προσευχή τόσο για όλα εκείνα τα αθώα θύματα που χάθηκαν κατά τη διάρκεια των τρομοκρατικών επιθέσεων, όσο και για τους χιλιάδες συναδέλφους μου μηχανικούς, εργολάβους, το ιατρικό προσωπικό και τους ήρωες των υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης, που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις διάσωσης και αποκατάστασης για μήνες μετά, πολλοί από τους οποίους τώρα υποφέρουν από διάφορες σοβαρές ασθένειες και αναμφίβολα, κάποιοι μπορεί σήμερα ανεβαίνουν τον δικό τους Γολγοθά!

Όσο για μένα, είμαι πραγματικά ευγνώμων για την ευκαιρία να ασχοληθώ με αυτό το μοναδικό, αλλά γιγάντιο εγχείρημα από την έναρξή του, και είναι κάτι που πάντα θα αγαπώ και θα κρατάω σε μια πολύ ιδιαίτερη θέση βαθιά στην καρδιά και το μυαλό μου.

Ως τελική σκέψη, πολλά έχουν ειπωθεί ενώ έχουν εκφραστεί κριτικές από ορισμένους για το λεγόμενο «ανορθόδοξο» σχέδιο του Calatrava και το εξαιρετικά υψηλό χρηματικό ποσό που χρειάστηκε για να επιτευχθεί!

Ωστόσο, η αναπόφευκτη αλήθεια είναι ότι κάθε εμβληματικός αρχιτέκτονας δεν κατάφερε να αποφύγει την κριτική. Η κριτική είναι αναπόσπαστο μέρος κάθε αρχιτεκτονικού έργου. Οι επικρίσεις όμως κατά την γνώμη μου, δεν μειώνουν την προφανή ιδιοφυΐα του αρχιτέκτονα καθώς φαίνεται ότι δεν δύναται να υπάρξει δημιουργικότητα, χωρίς κριτική.

Η απάντησή μου σε αυτή την κριτική είναι διπλή:

Πρώτον, όπως λέει η ελληνική παροιμία, «Όσοι είναι έξω από το χορό, πολλά τραγούδια ξέρουν».

Και δεύτερον: Αν είχαμε χτίσει μια όμορφη παραδοσιακή εκκλησούλα με κόκκινο τούβλο, ακόμη και ίσως σε πολύ χαμηλότερο κόστος, κατά την ταπεινή μου γνώμη δεν θα είχαμε επιτύχει τη μεγαλοπρέπεια, την αρχιτεκτονική και μνημειακή σημασία που απαιτείται από ένα Ναό όπως αυτός που έχει ανεγερθεί στην κορυφή του «λόφου Liberty».

Με την βαρύτητα και δυνατότητα να μας εκπροσωπεί περήφανα σαν Ελληνοαμερικανική Ομογένεια, προχωρώντας δυναμικά προς το μέλλον ως  αναπόσπαστο, ζωντανό και λαμπερό κομμάτι του πολύχρωμου Αμερικανικού μωσαϊκού.

Τέλος, μια πλήρης επεξήγηση: Οι σκέψεις που εκφράζονται εδώ αντιπροσωπεύουν προσωπικές απόψεις του συγγραφέα και κανενός άλλου! Επιπλέον, θέλω να γνωστοποιήσω ότι ο συγγραφέας και η εταιρεία του, συμμετείχαν σημαντικά στην Ομάδα Σχεδίασης Calatrava ως δομικός μηχανικός, και ως εκ τούτου, μπορεί να προσφέρουν κάπως εγγενώς υποκειμενικές απόψεις λόγω προσέγγισης στο έργο, αλλά ποτέ δεν είναι πρόθεσή μου να παραπλανήσω κανέναν εκ προθέσεως ή μη.