Ο Ρόλος της Ελληνο-Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ομογένεια των ΗΠΑ- Μέρος Β ΄

Φωτογραφία: Ο αείμνηστος Μπάμπης Μαρκέτος- Αρχείο Μπάμπη Μαρκέτου, Αθανασίας Μαρκέτου.

Η 46η Κληρικολαϊκή Συνέλευση της Αρχιεπισκοπής Αμερικής, βρίσκεται σε εξέλιξη τις μέρες αυτές, στη Νέα Υόρκη. ( 3 μέχρι τις 7 Ιουλίου).  Για το Ρόλο της Εκκλησίας, για τον αγώνα που δόθηκε για την  αναγνώριση της Ορθοδοξίας στην Αμερική, για την προσφορά των Ιεραρχών όλα τα χρόνια της πορείας της εν Αμερική Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά και για τον θεσμό της Κληρικολαϊκής Συνελεύσεως αναφέρεται το Κεφάλαιο 7 του βιβλίου του Μπάμπη Μαρκέτου «Οι Ελληνοαμερικανοί – Ιστορία του Απόδημου Ελληνισμού των Η.Π.Α». (Εκδόσεις Παπαζήση 2006)

Μεταφέρουμε εδώ αυτολεξεί, από το βιβλίο, το κεφάλαιο αυτό που φωτίζει ένα μεγάλο μέρος της Ιστορίας της Ελληνοορθόδοξης Εκκλησίας στην Αμερική, με την πεποίθηση ότι προσφέρουμε μία αυθεντική πηγή πληροφόρησης στον Ιστορικό του μέλλοντος.  Διατηρούμε την ορθογραφία του πρωτοτύπου.

ΧΜ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Ο ρόλος της Εκκλησίας 

Μέρος Β΄

Η Εκκλησία εμπλέκεται στον Διχασμό

Πριν καλά-καλά προλάβη να ξεπεράση τις πρώτες γενεσιουργές, αδυναμίες του ο ελληνορθόδοξος κλήρος της Αμερικής, έφτασαν από την Ελλάδα οι πρώτοι απόηχοι του διχασμού Βενιζελικών και Κωνσταντινικών. Ο κλήρος, αντί να σταθή πάνω και πέρα από την διαλυτική διαμάχη, έγινε ουσιαστικά σημαιοφόρος του διχασμού. Δεν είναι, βέβαια, αποκλειστική η ευθύνη του κλήρου. Τις πιο πολλές φορές, οι ιερείς πήραν θέσι πάνω στο πολιτικό θέμα για να ανταποκριθούν στις πιέσεις των ισχυρών παρα­γόντων της κοινότητος, από των οποίων την εύνοια εξηρτάτο η παραμονή του ιερέως. Ας μη λησμονούμε, οτι την εποχή εκείνη δεν υπήρχε Αρχιεπισκοπή, δεν υπήρχε κεντρικό όργανο. Κάθε κοινότης ήταν ουσιαστικά χωριστό καπετανάτο. Υπήρχε μόνο μια τυπική εξάρτησις από την εκκλησία της Ελλάδος. Θα πρέπει επίσης να τονισθή, ότι η πολιτικοποίησις του κλήρου κατά την περίοδο του διχασμού ήταν, κατά κάποιο τρόπο, μια εκτρωματική προέκτασι του εθνικού ρόλου που έπαιξε ο εν Αμερική κλήρος κατά την διάρκεια τών Βαλκανικών Πολέμων (1912–1913), όταν τα πύρινα κηρύγματα τών κληρικών από τον άμβωνα εδονούσαν τις καρδιές των νέων μεταναστών, που έφευγαν εθελοντικά για  να  πάνε  να  πολεμήσουν  κάτω  από  την γαλανόλευκο   στην   Μακεδονία,  την   Θράκη,   την   Ήπειρο.

Άλλωστε, ο κλήρος της Αμερικής, στην ανάμιξί του στον εθνικό διχασμό απλώς ακολούθησε το παράδειγμα του κλήρου της Ελλάδος, που, σε μια από τις σκοτεινότερες στιγμές της Ορθοδοξίας, έφθασε στο σημείο να αναθεματίση σε δημόσια τελετή με συμμετοχή της Ιεραρχίας τον Ελευθέριο Βενιζέλο.[5]

Η μεταφορά του διχασμού στους κόλπους της Ομογενείας είχε και μια θετική επίπτωσι, που αργότερα θα απέ­διδε μεστούς καρπούς. Οι αντιφρονούντες με την πλειο­ψηφία –αλλού βενιζελική, αλλού μοναρχική– έκοβαν τους δεσμούς τους με την κοινότητα και από πείσμα ίδρυαν δική τους κοινότητα με ιερέα που είχε τα ίδια πολιτικά φρονήματα. Ό Άγιος Ελευθέριος και ο Άγιος Κωνσταν­τίνος της Νέας Υόρκης είναι δυο κοινότητες που, αρχικά τουλάχιστον, ήσαν περισσότερο αφιερωμένες στον Βενι­ζέλο και τον Κωνσταντίνο αντίστοιχα παρά στους αγίους που υποτίθεται οτι ετιμούσαν. Μεταξύ 1914 και 1918, σε μια πενταετία, ιδρύθηκαν εξήντα περίπου νέες κοινότητες, και απ’ αυτές οι είκοσι ιδρύθηκαν το 1917, και οι δεκα­τρείς το 1918, ενα ρεκόρ πενταετίας που δεν επρόκειτο να επαναληφθή. Οι περισσότερες από τις κοινότητες αυτές επέζησαν και εξακολουθούν και σήμερα να ανθούν, χωρίς βέβαια τα τωρινά τους μέλη να διατηρούν ανάμνησι των πολιτικών παθών που ωδήγησαν αρχικά στην ίδρυσί τους.

Ανάγκη για κεντρική εκκλησιαστική εξουσία

Η πρώτη προσπάθεια για να μπη κάποια τάξι στις ελληνορθόδοξες κοινότητες της Αμερικής, έγινε το 1918 με την άφιξι του τότε μητροπολίτου Αθηνών Μελετίου Μεταξάκη. Ύστερα από σύντομη παραμονή στις Η.Π.Α., ο Μελέτιος επέστρεψε στην Ελλάδα αφήνοντας στην Αμερική ως τοποτηρητή τον επίσκοπο Ροδοστόλου Αλέξαν­δρο. Αλλά το έργο του Αλεξάνδρου, οποίες κι’ αν ήσαν οι ικανότητες ή οι προθέσεις του, δεν επρόκειτο να είναι εύκολο. Τόσο ο Μελέτιος όσο και ο Αλέξανδρος, άνηκαν στην βενιζελική παράταξι και, συνεπώς, ήσαν εκ προοιμίου απαράδεκτοι για την πλευρά των φιλομοναρχικών.

Με την ήττα του Βενιζέλου τον Νοέμβριο του 1920 και την επιστροφή του Κωνσταντίνου –και την απομάκρυνσι του Μεταξάκη από τον Αρχιεπισκοπικό θρόνο της Ελλάδος–  ο Αλέξανδρος προσεπάθησε να απαγκιστρωθή από την εξάρτησι της Εκκλησίας της Ελλάδος, που είχε τώρα φιλομοναρχικό αρχιεπίσκοπο –τον Θεόκλητο–, με το επιχείρημα οτι ανεγνώριζε την εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Πατριαρχείου. Την θέσι αύτη του Αλεξάνδρου υπεστήριξε και ο Μεταξάκης, ο όποιος ήρθε για δεύτερη φορά στην Αμερική με δική του προσωπική πρωτοβουλία. Για αντιπερισπασμό, η Σύνοδος της Ελλάδος έστειλε τον μητροπολίτη Γερμανό, με απο­τέλεσμα να επισημοποιηθή στά ανώτατα πλέον επίπεδα ο διχασμός των εν Αμερική κοινοτήτων.

Η εκλογή του Μελετίου Μεταξάκη στον πατριαρχικό θρόνο, εσήμανε μια ακόμη ιστορική καμπή στην ανώμαλη ανέλιξι των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων μας. Κατά την σύντομη ποιμαντορία του, ο πατριάρχης Μελέτιος επανέφερε το 1922 τις ελληνορθόδοξες κοινότητες Αμερικής κάτω από την δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, όπου και εξακολουθούν να παραμένουν. Παράλληλα, τον Αύγουστο του 1922, ο επίσκοπος Αλέξανδρος συνεκάλεσε κληρικολαϊκό Συνέδριο το οποίο και συνέταξε Σχέδιο Καταστατικού Χάρτου της εν Αμερική ορθοδόξου Εκκλησίας, το όποιο και υπέβαλε στο Πατριαρχείο. Ο πατριάρ­χης το ενέκρινε χωρίς να επιφέρη αλλαγές. Για αντιπερισπασμό, ο μητροπολίτης Γερμανός επεχείρησε να ιδρύση Αυτοκέφαλο Εκκλησία, αλλά η προσπάθεια του τελικά κατέρρευσε.

Οι φιλοβασιλικοί δεν εγκατέλειψαν, βέβαια, τον αγώνα τους. Το 1923, ο επίσκοπος Βασίλειος, που είχε τοποθετηθή μητροπολίτης Χαλδαίας, αρνήθηκε να μεταβή στην έδρα του. Αντ’  αυτού, ήλθε στην Αμερική για να οργά­νωση αυτοκέφαλο Εκκλησία με την συνεργασία των φιλοβασιλικών. Και αυτή η προσπάθεια δεν απέδωσε, αλλά η περίοδος της ανωμαλίας εξακολούθησε χωρίς ανάπαυλα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930.

Τον Μάιο του 1930, ήλθε ως απεσταλμένος του Πατριαρχείου, ο μητροπολίτης Κορίνθου Δαμασκηνός. Πανύψη­λος, επιβλητικός, ένας ρασοφόρος πολιτικός και διπλωμά­της ολκής –που χρόνια αργότερα, το 1944, σε μια κρίσιμη ιστορική στιγμή στην Ελλάδα θα ανελάμβανε αντιβασιλεύς– ο Δαμασκηνός ήλθε εφωδιασμένος με έγγραφα που επισημοποιούσαν την συμπαράστασι του Πατριαρχείου και της εκκλησίας της Ελλάδος.[6]

Μπροστά στον κίνδυνο να δημιουργηθή μια νέα εντελώς κατάστασις, ο Αλέξανδρος και ο Βασίλειος ελησμόνησαν ταχύτατα τις προσωπικές διενέξεις  και συνέπηξαν κοινό μέτωπο για να τορπιλλίσουν την αποστολή του Δαμασκηνού. Στην κρίσιμη εκείνη ώρα, εφάνηκε πόση επιρ­ροή ασκούσαν οι ελληνόφωνες εφημερίδες και ιδίως οι δύο ημερήσιες, η Ατλαντίς και ο Εθνικός Κήρυξ.

Σε μια ιστορική συνάντησι του τότε έλληνος πρεσβευτού στην Ουάσιγκτων Χ. Σιμοπούλου με τον ιδρυτή του Εθνικού Κήρυκος Πέτρο Τατάνη και τον αρχισυντάκτη της εφημερίδος Δημήτριο Καλλίμαχο, ουσιαστικά εκρίθηκε η τύχη της αποστολής του Δαμασκηνού. Παρά την βενιζελική του τοποθέτησι, ο Εθνικός Κήρυξ ετάχθη ανεπιφύ­λακτα με το μέρος του Δαμασκηνού. Έπρεπε να δοθή τέρμα στην διαλυτική κληρονομιά του διχασμού. Ανάλογη θέσι επήρε και η φιλοβασιλική Ατλαντίς. Παλλαϊκές συγκεν­τρώσεις, ψηφίσματα οργανώσεων, επιστολές αναγνωστών, τα πύρινα άρθρα του Δημ. Καλλίμαχου, εκθέσεις προς το Πατριαρχείο, τελικά ωδήγησαν στην λήψι αποφασιστικών μέ­τρων. Στις 19 Ιουνίου 1930, το Πατριαρχείο αφήρεσε από τον αρχιεπίσκοπο Αλέξανδρο καθε εξουσία και δυο μήνες αργότερα, στίς 14 Αυγούστου, ανεκήρυξε τον μητροπολίτη Κερκύρας Αθηναγόρα αρχιεπίσκοπο Αμερικής.

ΑΥΡΙΟ: Ο Αθηναγόρας

[1] Dwight David Eisenhower (14 Οκτωβρίου 1890, Denison, Τέξας – 28 Μαρτίου 1969, Washington, D.C): Στρατιωτικός, ο 34ος πρόεδρος των Η.Π.Α. (1953-61).Διετέλεσε αρχιστράτηγος των Συμμαχικών Δυνάμεων της Δυτικής Ευρώπης κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

[2] Capitol: Ο τόπος συναντήσεων του αμερικανικού Κογκρέσου και ένα από τα πλέον οικεία και χαρακτηριστικά οικοδομήματα της αμερικανικής πρωτεύουσας. Βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο (Capitol Hill) στο ανατολικό άκρο της λεωφόρου Πενσυλβάνιας.

Library of Congress: Πρόκειται για την Βιβλιοθήκη των Ηνωμένων Πολιτειών, τη μεγαλύτερη, παγκοσμίως, “εθνική” βιβλιοθήκη, η οποία ιδρύθηκε το 1800. Βρίσκεται ανατολικά του Καπιτωλίου.

[3]Buffalo: Πόλη και λιμάνι της κομητείαςErie στο δυτικό μέρος της Πολιτείας της Νέας Υόρκης. Είναι η δεύτερη μεγάλη πόλη της Πολιτείας.

[4] Κίνημα του 19ου αιώνα που αναγνώριζε μία κοινή εθνοτική καταγωγή στους διάφορους σλαβικούς λαούς της ανατολικής και της κεντρικής-ανατολικής Ευρώπης, και επιδίωκε την ένωση τους για την επίτευξη κοινών πολιτισμικών και πολιτικών στόχων. Το κίνημα αυτό δημιουργήθηκε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα από δυτικούς και νότιους σλάβους διανοούμενους, ακαδημαϊκούς, ποιητές των οποίων οι λαοί κατασκεύαζαν τότε την εθνική τους ταυτότητα.  Από τη δεκαετία του 1860 το κίνημα αυτο έγινε δημοφιλές στη Ρωσία, την οποία πολλοί Πανσλαβιστές έβλεπαν ως ηγέτη τους, το κράτος που θα τους προστάτευε από την κυριαρχία των Αψβούργων και των Οθωμανών.

[5] Το “Ανάθεμα” κατά του “προδότη” Βενιζέλου έλαβε χώρα στην Αθήνα, αλλά και σε άλλες πόλεις. Σε αυτές τις σκοταδιστικές τελετές πρωταγωνίστησε η ελλαδική Εκκλησία, η οποία υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα στηρίγματα των Κωνσταντινικών κατά την περίοδο του Διχασμού.  Στην Αθήνα το “Ανάθεμα” έγινε τη Δευτέρα 12 Δεκεμβρίου 1916 στο πεδίον του Άρεως, χοροστατούντος του αρχιεπισκόπου Θεόκλητου και της Ιεράς Συνόδου. Ο Θεόκλητος ήταν εκείνος που έριξε “πρώτος τον λίθον”  αναθεματίζοντας τον Βενιζέλο ως “επιβουλευθέντα την υπόστασιν του Βασιλέως και της Πατρίδος.”

[6] Δαμασκηνός (κοσμικό όνομα: Δημήτριος Παπανδρέου, Δορβιτσά Ναυπακτίας, 1890 – Αθήνα 1949): Ιεράρχης, μητροπολίτης Κορίνθου (1922-38), έκτακτος πατριαρχικός έξαρχος Αμερικής (1930). Το 1938 εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Αθηνών αλλά η εκλογή του ακυρώθηκε από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Ο Δαμασκηνός τότε παραιτήθηκε και από τη μητρόπολη Κορίνθου και μόνασε στη Φανερωμένη Σαλαμίνας μέχρι το 1941 που κλήθηκε εκ νέου να αναλάβει την Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Μετά τα Δεκεμβριανά του 1944 ο Γεώργιος Β’, ο οποίος προτίμησε να παραμείνει ακόμη στο Εξωτερικό, διόρισε τον Δαμασκηνό αντιβασιλέα (31 Δεκεμβρίου 1944). Ως αντιβασιλέας κατακρίθηκε από τα δημοκρατικά κόμματα και την Αριστερά α] γιατί έδειξε ανοχή στη δράση ακροδεξιών ομάδων και β] γιατί προκήρυξε  βουλευτικές εκλογές πριν από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Χρημάτισε πρωθυπουργός για 14 ημέρες (17 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 1945). Επανήλθε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο μετά την επιστροφή του Γεωργίου, στις 28 Σεπτεμβρίου 1946.\