Η «New York Times» για τις ελληνικές αρχαιότητες που κλάπηκαν από τους Ναζί

Οι μελετητές εστιάζουν όλο και περισσότερο την προσοχή τους στην κατάσχεση και την ανασκαφή αρχαιοτήτων από την Ελλάδα και άλλες χώρες από τις γερμανικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σύμφωνα με δημοσίευμα των «New York Times».

Όταν οι Ναζί εισέβαλαν στην Ελλάδα το 1941, ο Τζούλιους Ρίνγκελ, ταγματάρχης του γερμανικού στρατού, ανέλαβε ενεργό ρόλο στην έναρξη παράνομων ανασκαφών στο νησί της Κρήτης, όπου ο μινωικός πολιτισμός είχε ανθίσει περισσότερα από 3.000 χρόνια νωρίτερα.

Η γη ήταν πλούσια σε αντικείμενα από την πολιτιστική κληρονομιά του νησιού και ο Ρίνγκελ, συχνά με τη βοήθεια των στρατευμάτων του, απομάκρυνε κάθε είδους κεραμικά, αγγεία, τμήματα αγαλμάτων, άλλα για δικό του όφελος και άλλα για να τα στείλει πίσω στα γερμανικά μουσεία ως λάφυρα πολέμου.

Ο Ρίνγκελ, διοικητής της Πέμπτης Ορεινής Μεραρχίας, λεηλάτησε επίσης αρχαίους θησαυρούς που είχαν ήδη ανακαλυφθεί. Κατέσχεσε αρχαιότητες από τη Βίλα Αριάδνη, το πρώην σπίτι του Βρετανού αρχαιολόγου σερ Άρθουρ Έβανς, το οποίο μετέτρεψε σε αρχηγείο της μεραρχίας. Έκλεψε άλλα από ένα κλειδωμένο δωμάτιο στο αρχαίο παλάτι της Κνωσού, έναν αρχαιολογικό χώρο πέντε στρεμμάτων που ήταν το κέντρο του μινωικού πολιτισμού, σύμφωνα με τους ειδικούς.

«Αξιωματικοί του στρατού, όπως ο Ρίνγκελ, όχι μόνο έκαναν ανασκαφές και λεηλατούσαν αρχαιότητες για προσωπικό όφελος, αλλά ήταν επίσης υπεύθυνοι για την καταστροφή αρχαιοτήτων, στην Κρήτη, τη Μακεδονία, την Τίρυνθα, την Ασίνη και τη Σάμο», δήλωσε ο Βασίλειος Πετράκος, μελετητής που είναι έφορος αρχαιοτήτων και γενικός γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών.

Αν και τα κινηματογραφικά κατορθώματα του Ιντιάνα Τζόουνς στη δεκαετία του 1980 παρείχαν μια δημοφιλή, φανταστική εικόνα της λαγνείας των Ναζί για αρχαιότητες, ο κόσμος της τέχνης έχει, όπως είναι λογικό, επικεντρώσει πολύ περισσότερη προσοχή στην κατάσχεση έργων τέχνης από Εβραίους.

Αλλά το θέμα του ρόλου των Ναζί στη λεηλασία αρχαιοτήτων προσελκύει όλο και περισσότερο την προσοχή, εν μέρει μέσω του έργου των μελετητών που ξετυλίγουν τα μυστήρια για το τι συνέβη στα αντικείμενα που ανασκάφηκαν ή κατασχέθηκαν πριν από οκτώ δεκαετίες.

Το περασμένο φθινόπωρο, για παράδειγμα, εκδόθηκε το βιβλίο «Το παρελθόν σε δεσμά», μια πεντάτομη μελέτη για τη λεηλασία των αρχαιοτήτων στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γραμμένη από τον Πετράκο.

«Η έρευνα έχει ενταθεί πολύ σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Πολωνίας και της Ελλάδας», δήλωσε η Αιριν Μπαλντ Ρομάνο, καθηγήτρια ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα και επιμελήτρια της Αρχαιολογίας της Μεσογείου του Κρατικού Μουσείου της Αριζόνα.

Συμπόσια και διαλέξεις σχετικά με τη λεηλασία αρχαιοτήτων από τους Ναζί έχουν πραγματοποιηθεί σε διάφορες πόλεις τα τελευταία χρόνια, μεταξύ των οποίων και ένα από το «College Art Association», το οποίο παρουσίασε ένα πάνελ σχετικά με το θέμα στο ετήσιο συνέδριό του τον περασμένο Φεβρουάριο.

«Οι μελέτες που έχουν γίνει μέχρι τώρα πραγματικά ξύνουν κατά κάποιο τρόπο την επιφάνεια του θέματος», δήλωσε η Ρομάνο σε τηλεφωνική συνέντευξη.

Η Ρομάνο είναι συν-επιμελήτρια του επικείμενου «Η μοίρα των αρχαιοτήτων στην εποχή των Ναζί» ενός ειδικού ηλεκτρονικού τεύχους του RIHA, του περιοδικού της Διεθνούς Ένωσης Ερευνητικών Ινστιτούτων για την Ιστορία της Τέχνης, το οποίο θα παραχθεί σε συνεργασία με το Ερευνητικό Ινστιτούτο Γκέτι και το Κεντρικό Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης στο Μόναχο. Το τεύχος αναμένεται να δημοσιευθεί αργότερα μέσα στο έτος.

«Οι αρχαιότητες δεν έχουν λάβει το είδος της σε βάθος έρευνας που τους αξίζει σχετικά με την τύχη των ελληνικών, ρωμαϊκών, βυζαντινών, ετρουσκικών, εγγύς ανατολικών και αιγυπτιακών αρχαιοτήτων που εκλάπησαν από τους Ναζί», δήλωσε η Κλερ Λιόνς, επιμελήτρια αρχαιοτήτων στο Μουσείο Γκέτι. «Πρέπει να επικεντρώσουμε περισσότερες προσπάθειες στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο».

Το πέρασμα του χρόνου έχει καταστήσει δύσκολο για τους μελετητές σήμερα να ποσοτικοποιήσουν το εύρος της λεηλασίας των αρχαιοτήτων που συνέβη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είτε πρόκειται για την Ελλάδα, την Ιταλία ή τη Μέση Ανατολή, κυρίως την Αίγυπτο.

«Πλήρης απολογισμός των κλοπιμαίων δεν υπάρχει και δεν είναι πλέον εφικτός», δήλωσε ο Πετράκος, αναφερόμενος στην κατάσταση στην Ελλάδα. «Η λεηλασία έγινε από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς στρατιωτικούς που λήστεψαν μουσεία και ευρήματα από τις ανασκαφές. Δεν γνωρίζουμε καν την ποσότητα των αντικειμένων που βρέθηκαν σε αυτές τις ανασκαφές».

Ο εντοπισμός των αντικειμένων περιπλέκεται από το γεγονός ότι η λεηλασία έγινε σε μια εποχή που η αγορά αρχαιοτήτων ανθούσε, ιδίως στη Γερμανία, την Ελβετία και τη Γαλλία, ειδικά στο κατεχόμενο Παρίσι.

Στις μέρες μας, λένε οι ειδικοί, η Γερμανία έχει ανταποκριθεί αρκετά στα αιτήματα για επαναπατρισμό των λεηλατημένων αρχαιοτήτων, αν και δεν είναι σαφές αν κάποιες μπορεί να βρίσκονται ακόμη στα μουσεία της, επειδή ο προσδιορισμός της πλήρους ιστορίας των αρχαίων καλλιτεχνημάτων μπορεί να είναι τόσο δύσκολος.

«Οι Γερμανοί ήταν πολύ ανοιχτοί σχετικά με τις συλλογές τους, δημιούργησαν βάσεις δεδομένων για να καταστήσουν προσβάσιμες τις πληροφορίες και τα αρχεία των συλλογών τους, διεξήγαγαν έρευνα προέλευσης σε δημόσια μουσεία και επανέφεραν πολλά έργα τέχνης», δήλωσε η Ρομάνο. «Η κατάσταση δεν είναι τέλεια, αλλά η Γερμανία έχει υψηλά πρότυπα για τα μουσεία όσον αφορά τα ζητήματα προέλευσης, ιδίως κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής περιόδου».

Ενώ μικρές ανασκαφές έγιναν υπό γερμανική επίβλεψη σε όλη την Ελλάδα, υπήρξαν μεγάλες ανασκαφές στην περιοχή της Θεσσαλίας στη βόρεια Ελλάδα, είπε ο Πετράκος. Οι ανασκαφές στη Θεσσαλία, είπε, οργανώθηκαν από τον Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, τον ναζιστή θεωρητικό, ο οποίος ήταν επικεφαλής της «Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg», η οποία λεηλατούσε την τέχνη, τα αρχεία και τις βιβλιοθήκες σε όλη την Ευρώπη.

Ο Χάινριχ Χίμλερ, επικεφαλής της Γκεστάπο και των SS, ξεκίνησε επίσης ανασκαφές στην Ελλάδα υπό την αιγίδα της οργάνωσής του «Ahnenerbe» (Κληρονομιά των προγόνων), με σκοπό να αποδείξει ότι οι Γερμανοί ήταν μέρος μιας άριας φυλής και κληρονόμοι του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Στην Ιταλία, ορισμένες αρχαιότητες εξήχθησαν στη Γερμανία υπό την άμεση εποπτεία του Μουσολίνι. Στην Ελλάδα, εν αναμονή της ναζιστικής εισβολής τον Απρίλιο του 1941, τα μουσεία άρχισαν να κρύβουν αντικείμενα έξι μήνες πριν. Ορισμένα έργα τοποθετήθηκαν σε σπηλιές, κρύπτες ή θάφτηκαν σε κήπους, ώστε να προστατευθούν από τους βομβαρδισμούς αλλά και από τις λεηλασίες. Ορισμένα αγάλματα τοποθετήθηκαν οριζόντια σε λάκκους, οι οποίοι γέμισαν με άμμο και σφραγίστηκαν με τσιμέντο. Τα χρυσά κομμάτια και οι κατάλογοι των μουσείων, που θεωρούνταν πολύτιμοι για τα όσα είχαν τα ιδρύματα, στάλθηκαν στα θησαυροφυλάκια της Τράπεζας της Ελλάδος.

«Η απόκρυψη των αρχαιοτήτων ήταν επιτυχής μόνο για τα μεγάλα μουσεία, αυτά της Αθήνας, της Ολυμπίας, των Δελφών, της Θεσσαλονίκης και της Χαλκίδας», δήλωσε ο Πετράκος. «Τα μικρότερα μουσεία, εκτός από αυτό του Ναυπλίου, δεν προστατεύθηκαν σωστά και πολλές αρχαιότητες εκλάπησαν».

Η Ελένη Πιπέλια, αρχαιολόγος στο ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, είπε ότι μια γνωστή της γλύπτρια της είπε ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου είχε δημιουργήσει ψεύτικες αρχαιότητες και τις πούλησε στους Γερμανούς κατακτητές, σε μια προσπάθεια να ικανοποιήσει την ανάγκη τους να φέρουν αρχαιότητες στην πατρίδα και να συγκεντρώσει χρήματα για την αντίσταση.

Ένας άλλος ήρωας της διατήρησης των ελληνικών αρχαιοτήτων ήταν ο Νικόλαος Πλάτων, διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου στην Κρήτη, ο οποίος, με κάποιο προσωπικό κίνδυνο, ήταν γνωστό ότι διαπληκτιζόταν με τους Γερμανούς για να αποτρέψει τη λεηλασία τους.

Ο Πλάτων, ο οποίος πέθανε το 1992, έκανε απογραφή των αντικειμένων που είχε πάρει ο Ρίνγκελ από το Μουσείο Ηρακλείου. Πριν από τέσσερα χρόνια, βασισμένο εν μέρει στην έρευνα και τις αναφορές του Πλάτωνα, το Πανεπιστήμιο του Γκρατς στην Αυστρία επέστρεψε στο μουσείο 26 αρχαιότητες που είχε πάρει ο Ρίνγκελ, σύμφωνα με τη Γεωργία Φλούδα, επιμελήτρια Προϊστορικών και Μινωικών Αρχαιοτήτων του μουσείου.

Ένα ίδρυμα, το Μουσείο Πφαχλμπο στο Ουντερουχλίνγκεν επέστρεψε περισσότερα από 13.000 αντικείμενα που είχαν αφαιρεθεί από τη Θεσσαλία – θραύσματα κεραμικής, μικρές πήλινες φιγούρες, λίθινα εργαλεία, οστά ζώων, ανασκαφικά έγγραφα και φωτογραφίες, τα οποία βρίσκονται τώρα στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα, σύμφωνα με τον Κώστα Νικολέντζο, επικεφαλή του τμήματος Προϊστορικών Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Εγγύς Ανατολής Αρχαιοτήτων του μουσείου.

«Η αποκατάσταση ξεκίνησε το 1951 και ολοκληρώθηκε το 2014», δήλωσε. Τα αντικείμενα δεν έχουν εκτεθεί δημοσίως, είπε, εν μέρει επειδή πολλά από αυτά ήταν σε κακή κατάσταση κατά τη στιγμή της ανασκαφής τους.

Η Δρ. Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, επίτιμη διευθύντρια του μουσείου, δήλωσε ότι η διάρκεια της διαδικασίας επαναπατρισμού επηρεάστηκε από τη διάσπαση της Γερμανίας στο τέλος του πολέμου. «Τα έγγραφα και οι αρχαιότητες ήταν χωρισμένα σε διάφορα σημεία στην Ανατολική και τη Δυτική Γερμανία», είπε. «Ο διευθυντής του Μουσείου Πφαχλμπο εξήγησε ότι χρειάστηκαν δύο δεκαετίες για να ολοκληρωθεί η έρευνα σχετικά με την προέλευση των αρχαιοτήτων».

Η εστίαση στη ναζιστική λεηλασία αρχαιοτήτων έρχεται καθώς τα μουσεία σε όλο τον κόσμο αντιμετωπίζουν αυξημένη πίεση να επανεξετάσουν αντικείμενα που αποκτήθηκαν αρχικά από αποικιοκράτες και κατοχικές δυνάμεις σε εποχές που προηγήθηκαν κατά πολύ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

«Η Ελλάδα έχει ληστευτεί από τους Περσικούς Πολέμους», είπε ο Πετράκος.

Η Ελίζαμπεθ Μάρλοουι, αναπληρώτρια καθηγήτρια αρχαίας και μεσαιωνικής τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κολγκέιτ και ειδικός σε θέματα λεηλασίας αρχαιοτήτων και επαναπατρισμού, δήλωσε: «Το Βρετανικό Μουσείο, καθώς και πολλά εθνικά ευρωπαϊκά μουσεία, είναι γεμάτα από αντικείμενα που κατασχέθηκαν υπό διάφορες συνθήκες από αποικιακές περιοχές και άλλες ευρωπαϊκές σφαίρες επιρροής σε όλο τον κόσμο».

Καθώς οι αρχαιότητες που λεηλατήθηκαν από τους Ναζί έχουν επαναπατριστεί ή επιστραφεί στους αρχικούς τους ιδιοκτήτες, πολλές έχουν πωληθεί ή δωρηθεί σε μεγάλα μουσεία σε όλο τον κόσμο.

Το Γκέτι διαθέτει δύο αρχαιότητες – ένα χάλκινο αγαλματίδιο μιας γυναίκας και ένα πετράδι από καρνεόλη, τα οποία αποδόθηκαν αφού είχαν πωληθεί σε έναν έμπορο που απέκτησε έργα για τον Χίτλερ, σύμφωνα με την Λιόνς, έφορο αρχαιοτήτων του μουσείου. Τα έργα εκτίθενται τώρα στη βίλα Γκέτι.

Η Βικτόρια Ριντ, επιμελήτρια για την προέλευση στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, δήλωσε ότι διαπίστωσε ότι το μουσείο διαθέτει τρία κλασικά γλυπτά που επιστράφηκαν σε έναν συλλέκτη αφού κατασχέθηκαν από τους Ναζί και στη συνέχεια αποκαταστάθηκαν – μια προτομή πορτρέτου ενός πολιτικού ή φιλοσόφου και έναν νεαρό σάτυρο, και τα δύο τώρα σε αποθήκη, καθώς και ένα ανάγλυφο γλυπτό, το οποίο εκτίθεται σε έκθεση.

«Σε αντίθεση με τους παλαιούς κλασικούς πίνακες, πολλές αρχαιότητες είναι εξαιρετικά δύσκολο να ερευνηθούν», είπε. «Δεν μπορούν να αποδοθούν σε συγκεκριμένο καλλιτέχνη και τα κριτήρια, συμπεριλαμβανομένου ενός περιγραφικού τίτλου, των διαστάσεων και των συνθηκών μπορούν να αλλάξουν δραματικά σε σύντομο χρονικό διάστημα, με απώλειες ή προσθήκες».

Αλλά η Ριντ είπε ότι η έρευνα γίνεται όλο και πιο εύκολη. «Πολλά βιβλία και κατάλογοι είναι όλο και περισσότερο προσβάσιμα μέσω διαδικτυακών υπηρεσιών ψηφιοποίησης. Το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, το Ερευνητικό Ινστιτούτο Γκέτι και τα Κρατικά Μουσεία του Βερολίνου συνεργάστηκαν για να καταστήσουν διαθέσιμο το περιεχόμενο χιλιάδων καταλόγων δημοπρασιών από τη Γερμανία, την Αυστρία και την Ελβετία. Φωτογραφικά αρχεία και ψηφιοποιημένα αρχεία των Ναζί και συμμαχικών οργανώσεων είναι διαθέσιμα στο διαδίκτυο».

Η Φλούντα, επιμελήτρια του Μουσείου Ηρακλείου που ερεύνησε τις γερμανικές ανασκαφές στην Κρήτη, δήλωσε ότι ανησυχεί που όσοι παρακολουθούν τι συνέβη με τις λεηλατημένες αρχαιότητες δεν έχουν ακόμη πλήρη πρόσβαση στην έρευνα που έχουν αναλάβει ορισμένοι Γερμανοί και Αυστριακοί μελετητές.

«Δεν έχουμε όλα τα στοιχεία και δεν είμαστε πάντα σε θέση να γνωρίζουμε ποια έγγραφα είναι κρυμμένα στη Γερμανία και την Αυστρία», είπε. «Αλλά αρκετά συχνά νέα έγγραφα έρχονται στο προσκήνιο και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα να υπήρξαν κι άλλες ανασκαφές που δεν γνωρίζουμε».

Πηγή: «New York Times»/ekirikas.com