Και αν είναι τρέλα, έχει τη μέθοδο της/ Η ψυχιατρική στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή

Η ψυχιατρική δημιουργήθηκε ως ειδικότητα πριν από δύο περίπου αιώνες.  Πριν από αυτή την περίοδο, οι ψυχικές ασθένειες θεωρούνταν αντικείμενο της φιλοσοφίας.  Ο ψυχικά άρρωστος θα τύχανε “φροντίδας”, δηλαδή θα φυλακίζονταν, θα τιμωρούνταν ή θα εξορκίζονταν από “γιατρούς” και κληρικούς.  Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι ψυχικές αρρώστιες μέσα στους αιώνες υπήρξαν πάντοτε δύσκολες και στην κατανόηση τους και στη θεραπεία τους.

Από το 2000 π.Χ. στους πολιτισμούς της αρχαίας Αιγύπτου, της Ινδίας και της Κίνας, υπάρχουν πολλά τεκμήρια ότι και οι τρεις αυτοί πολιτισμοί γνώριζαν τις ψυχικές ασθένειες.  Οι θεραπείες που χρησιμοποιούσαν γίνονταν είτε με εξορκισμό, είτε με φάρμακα, είτε με ψυχοθεραπεία τραγουδιού (Ινδία) ή βελονισμού (Κίνα).

Στην αρχαία Ελλάδα βρίσκουμε αρκετές απόψεις για τη ψυχική ασθένεια.

Λαϊκή άποψη: σύμφωνα με αυτήν, κακά πνεύματα όπως οι θεές του τρόμου Μανία και Λύσσα, καταλαμβάνουν τους ασθενείς και τους κάνουν να περιπλανώνται ή να είναι βίαιοι.  Οι ασθενείς αλυσοδένονται ή περιφρονούνται ή γελοιοποιούνται.

Ιατρική γνώση (4^ος αιώνας π.Χ.): εκπροσωπείται από τον Ιπποκράτη (πατέρα της ιατρικής).  Πρώτος δίδαξε πως όλες οι αρρώστιες αρχίζοντας από την επιληψία της “ιερή νόσο” της ανθρωπότητας οφείλονται σε κάποια δυσλειτουργία του οργανισμού ή δυσμενή επίδραση του περιβάλλοντος και όχι σε υπερφυσικές δυνάμεις όπως υποστήριζαν οι ιερείς του Ασκληπιού.

Μάλιστα ο Ιπποκράτης περιέγραψε τις βασικές ψυχικές διαταραχές τις λεγόμενες “φρενίτιδες” με ονόματα που χρησιμοποιούνται ως και σήμερα: υστερία, μανία, μελαγχολία, άνοια, παράνοια.

Φιλοσοφική σκέψη: τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης μιλούν για ασθένειες τις ψυχικές και ως βασικό τρόπο θεραπείας συνιστούν την κάθαρση.  Φυσικά το αντικείμενο που ασχολούμαστε, το θέατρο, και δη το αρχαίο δράμα, αποτελεί την έκφραση αυτής της Ιδέας.

Πάμε τώρα να εξετάσουμε το κείμενο του Σοφοκλή για να δούμε αν τελικά μπορέσουμε να στηρίζουμε μια τέτοια άποψη.

Δηλαδή κατά πόσο το εν λόγω δράμα μπορούσε να βοηθήσει τους ψυχικά ασθενείς.  (Ή μπορούμε να καταλήξουμε σε μια άκρως διαφορετική άποψη.  Αυτή που λένε κάποιοι πως ο ποιητής παρίστανε τους ανθρώπους όπως αυτοί όφειλαν να είναι.  Ακόμα και αν οι άλλοι τους αποκαλούν ψυχικά ασθενείς).

Στους στίχους 122-123 ο χορός λέει στην Ηλέκτρα “… Ηλέκτρα, πάντα σου έτσι σε αχόρταγο θρήνο θα λιώνεις;”.

Είχε προηγηθεί ο μονόλογος της Ηλέκτρας και σε αυτό το σημείο θα αναφέρω λέξεις/εκφράσεις που βγαίνουν από το στόμα της ηρωίδας.

Πόσες ακούς θρήνων κραυγές/βροντερές χτυπιές στέρνων καταματωμένων/το μισερό στρώμα του θλιβερού σπιτιού μου/θρηνώ/κι άλλος από μένα κανένας δεν σε πόνεσε πατέρα/να βογγώ θλιβερά να θρηνώ δεν θα πάψω να σκούζω σαν αηδόνα παιδοκτόνα/δεν βαστώ το βαρύ τ’ υποζύγιο της λύπης.

Τέτοιου είδους εκφράσεις μας δίνουν τόνο υστερίας.  Ο Ιπποκράτης που τη θεωρούσε αποκλειστική πάθηση των γυναικών, την απέδιδε σε υπερκινητικότητα της μήτρας συνδεδεμένη με σεξουαλική διαταραχή, γι’ αυτό και συνιστούσε ως θεραπεία το γάμο.  Αρκετοί είναι εκείνοι που ενστερνίζονται την άποψη των το όνομα Ηλέκτρα βγαίνει από το στερητικό α – λεκτρόν, που σημαίνει κλίνη = χωρίς κρεβάτι δηλαδή.

Αυτό το επιβεβαιώνουμε στους στίχους άτεκνη, άμοιρη πορεύομαι στίχος 1183 … που ανύπαντρη και δύσμοιρη μεγάλωσες.

Εμφάνιση και συμπεριφορά ασθενούς:

“Ο ασθενής προσφέρει μια αφθονία πληροφοριών χωρίς να πει ούτε μια λέξη.  Προσέξτε μην αγνοήσετε τα όσα μπορείτε να μάθετε από τη μη λεκτική επικοινωνία”, θα έλεγε ο καθηγητής της κλινικής ψυχιατρικής στο μαθητή του.

Η ενδυμασία μπορεί να είναι προληπτική ή ατημέλητη ή ιδιόρρυθμη.  Κατάθλιψη ή ψύχωση μπορούν να παραβλάπτουν την ικανότητα του ατόμου για φροντίδα της προσωπικής του υγιεινής με συνέπεια το άτομο να εμφανίζεται ατημέλητο και αποδιοργανωμένο.

Χαρακτηριστική απόδειξη στους στίχους: και σαν μια τιποτένια δούλα, συγυρίζω τα δώματα στο σπίτι του πατέρα μου.  Με αυτά τα ρούχα της ντροπής.

Όμως προσοχή: θα πρέπει να διερευνάται κάθε αλλαγή στην εμφάνιση του αρρώστου και να καταγράφεται πότε συνέβηκε η αλλαγή και κάτω από ποιες περιστάσεις.

Η αφορμή της αλλαγής της αυτής ήταν (στίχοι 201-210: από όλες τις ημέρες που έφυγαν, εκείνη η πιο μισητή μου … και φρίκη σαν ο πατέρας μου δοκίμασε θάνατο της ντροπής από τα δικά τους χέρια).

Οι περιστάσεις που έδωσαν την αφορμή αυτής της αλλαγής στην Ηλέκτρα γίνονται καταπέλτης της ψυχικής της υγείας. Στίχος …. Η μάνα σαν υλοτόμο δρυ πελεκούν με φονικό του σχίζαν το κεφάλι τσεκούρι.  Κάποιοι ίσως παρατηρητές βιάζονται να χαρακτηρίσουν δικαιολογημένη αυτή τη μεταβολή της ψυχικής υγείας της Σοφόκλειας ηρωίδας.

Όμως ο Αγαμέμνονας και η Κλυταιμνήστρα είχαν και άλλα παιδιά που έγιναν και αυτά μάρτυρες αυτού του αποτρόπαιου εγκλήματος, χαρακτηριστικό παράδειγμα η Χρυσόθεμη.  Παρόλο που την πονάει ο θάνατος του πατέρα της και δεν αισθάνεται περήφανη για όλη αυτήν την κατάσταση, στίχοι 332-334: “εγώ το ξέρω πόσο πονώ για κείνο που μας βρήκε και αν είχα θάρρος θα το έδειχνα τι σκέφτομαι για κείνους”.

Το όνειρο της Κλυταιμνήστρας και πως το “εξηγεί” ένας ασθενής:

Πρωτογενής διεργασία:

Η πρωτογενής διεργασία είναι η μη οργανωμένη ψυχική δραστηριότητα που λειτουργεί κατά κύριο λόγο ασυνείδητα.  Είναι πρωτόγονη, δεν σέβεται τη λογική, δεν έχει αίσθηση του χρόνου, είναι γεμάτη με αντιφάσεις και λειτουργεί με βάση την αρχή της ευχαρίστησης.  Δηλαδή στοχεύει σε άμεση ικανοποίηση.

Η πρωτογενής διεργασία παρατηρείται στη βρεφονηπιακή ηλικία, σε ψυχωτικούς ασθενείς και στα όνειρα.  Βασικοί μηχανισμοί είναι:

α. Ο συμβολισμός – μια ιδέα ή ένα αντικείμενο παίρνει τη θέση ενός άλλου με βάση κάποια ομοιότητα.

β. Συμπύκνωση δύο ή περισσότερων αντικειμένων ή εννοιών ούτως ώστε ένα σύμβολο αναπαριστά πολλές συνιστώσες, π.χ. ο πατέρας, ο δάσκαλος, ο αδελφός μπορεί να γίνουν το ίδιο πρόσωπο σε ένα όνειρο.

Τα όνειρα έχουν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και για αυτό φαίνονται ανόητα και ακατανόητα.  Έτσι ένα παιδί μπορεί να πιστεύει ότι το να επιθυμήσει το θάνατο κάποιου σημαίνει ότι μπορεί και να συμβεί.  Σιγά σιγά όμως η μαγική σκέψη υποχωρεί μπροστά στην εγκατάσταση της πραγματικότητας.  Και προσοχή – μόνο σε καταναγκαστικούς και ψυχωτικούς ασθενείς μπορεί να επανεμφανιστεί.  Στίχος 411 … Ω ΠΑΤΡΙΚΟΙ ΘΕΟΙ, έστω και αργά βοηθάτε.  Στίχος 644 … αυτά τα δίστομα των ονείρων φαντάσματα.

Μαννερισμοί

Πρόκειται για επαναλαμβανόμενες στερεότυπες χειρονομίες και γκριμάτσες που θα πρέπει να σημειώνονται.  Το τράβηγμα των μαλλιών και το ξέσκισμα των στέρνων είναι ανήσυχες συμπεριφορές της Ηλέκτρας οι οποίες μπορούν να συνοδεύουν το άγχος ή την κατάθλιψη.

Βία 

Η βία είναι συμπεριφορά και όχι διάγνωση.  Η υποτίμηση ή η άρνηση του φόβου που νιώθει ο κλινικός είναι το πιο επικίνδυνο πράγμα που μπορεί να κάνει όταν έρχεται σε επαφή με άτομα που μπορεί να συμπεριφερθούν βίαια.

Η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά της Ηλέκτρας

Είναι ενδιαφέρον ότι αυτοακρωτηριασμοί και τάσεις αυτοκτονίας είναι πιο συχνοί σε άτομα που παρουσιάζουν βίαιη συμπεριφορά.

Στερών καταματωμένων στίχος 256, η βία με αναγκάζει να το κάνω (στίχοι 352-354) … τι κέρδος θα’ χα τάχατες, αν έπνιγα τους θρήνους;  Να ζω;  Ντροπής ζωή, στίχος 363 … Ας ήταν το μόνο μου φαΐ να μην πονάω, στίχος 391.  Να φύγω μακριά σας, πολύ μακριά.  392 (Χρυσόθεμη … και τούτη τη ζωή την απαρνείσαι;  393 Ηλέκτρα: καμάρωσε ζωή!  Δεν είναι ωραία;  399: να σωριαστούμε, αν είναι για τον πατέρα μας.  1043: δεν λαχταρώ να ζω με τέτοιους νόμους.  1165-1169: πάρε με τώρα σε τούτο το σπιτάκι σου, το τίποτα, στο τίποτα να κατοικώ μαζί σου πάντα κάτω.  Τώρα ποθώ πεθαίνοντας να μη σ’ αφήσω μόνο και στον τάφο.

Στοιχεία της παιδικής ηλικίας που συσχετίζονται με εμφάνιση βίας στους ενήλικες.

Οι παρακάτω παράγοντες έχουν δειχθεί να είναι ιδιαίτερα συχνοί σε άτομα που συμπεριφέρονται βίαια σε ενήλικες.

Γονική αποστέρηση και κακοποίηση: σε βίαια άτομα υπάρχει συχνά ιστορικό γονικής παραμέλησης ή εγκατάλειψης.  (στίχοι 588-589 … κάνεις παιδιά ενώ τα νόμιμα και τα βλογητικά στην εξορία κρατείς), καθώς και γονικής κακοποίησης – με λόγια ή πράξεις ή και τα δύο (στίχοι 289 – σίχαμα θεομίσητο … 291: κακό να σ’ βρει και ούτε να σε γλυτώσουν απ’ το κλάμα του κάτω κόσμου οι Θεοί.  (Σημ.: τα πιο πάνω λόγια τα λέει η Κλυταιμνήστρα – η μάνα – στο παιδί της).

Στίχος 1196: με χέρια με ντροπές και μ’ άλλα τόσο.  Συχνά λοιπόν τα θύματα της παιδικής ηλικίας γίνονται θύτες ως ενήλικοι.

Πρώιμη έκθεση στη βία:  η παρατήρηση και οι εμπειρίες βίας ανάμεσα σε γονείς και αδέρφια επαναλαμβάνονται αργότερα με τους παρατηρητές ως πρωταγωνιστές (1407: φωνάζει κάποιος μέσα, δεν ακούτε φίλες;  1411: άκου πάλι φωνές μετά την εξόντωση της μάνας.  Η Ηλέκτρα βρίσκεται παρούσα στη δολοφονία του Αίγισθου με τον ίδιο τρόπο που σκότωσε ο Αίγισθος τον Αγαμέμνονα.  Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο.

Αιτίες συμπεριφοράς

Βασικό στοιχείο στην εκτίμηση ενός βίαιου ατόμου είναι η διερεύνηση πιθανών αιτιών της βίαιης συμπεριφοράς.  Οπωσδήποτε πολλές ψυχικές διαταραχές σχετίζονται με την εμφάνιση βίας.  Όπως όμως ήδη αναφέραμε, το μεγαλύτερο ποσοστό βίας προέρχεται από άτομα που δεν πάσχουν από μείζονες ψυχικές διαταραχές.  Πρώτο λοιπό μέλημα είναι να μελετήσουμε τυχόν πιθανή ύπαρξη ψυχικής διαταραχής – ακουστικές ψευδαισθήσεις που διατάζουν βίαιη συμπεριφορά μέχρι και φόνο (στίχοι 35-37: ο Φοίβος έτσι λάλησε που ευθύς θ’ ακούσεις “χωρίς στρατό, ξαρμάτωτος και μόνος, με δόλο να πράξεις το δίκαιο φόνο”).

ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΛΟΙΖΙΔΗ

Συγγραφέας, Σκηνοθέτης