Το όνομά σου είναι γυναίκα;

Όλη η ουσία της Ευριπίδειας Μήδειας κατ΄εμε βρίσκεται στους στίχους 1079-80, Κρείσσων τῶν ἐμῶν βουλευμάτων, ὅσπερ μεγιστων αἲτιος κακῶν βροτοῖς, και στο τελείωμα της ή καλύτερα στο παρανάλωμά της!

Η Μήδεια στην εσωτερική της σύγκρουση μεταξύ δύο αντίθετων τάσεων διχάζεται αν το μίσος που τρέφει για τον Ιάσονα θα υπερισχύσει της μητρικής της αγάπης.

Στο τέλος αποφασίζει: παρόλο που γνωρίζω τον τρομερό χαρακτήρα της πράξης μου, ο θυμός μου είναι μεγαλύτερος από την βούληση μου, αυτή είναι η μέγιστη αιτία που γεννά τα δεινά στους θνητούς.

Δεν ξέρω αν εδώ ο Ευριπίδης καταθέτει τον σκεπτικισμό του απέναντι στις σωκρατικές θέσεις οι οποίες απέδιδαν ως αιτία του κακού στην λανθασμένη κρίση και επεδίωκαν την κατάκτηση του αγαθού μέσω της γνώσης (βλ. Πρωταγόρας). και αυτό το λέω μετα λόγου γνώσης αφού έχει περάσει απο πάνω μου η εμπειρία της Ελένης του ίδιου ποιητή (La MaMa, 2012).

Σίγουρα όμως εκφράζει ο Ευριπίδης ότι οι άνθρωποι ακόμα και αν γνωρίζουμε το καλό υπάρχει μέσα μας μια σκοτεινή δύναμη που είναι επικρατέστερη της ικανότητας μας για ορθή κρίση και η οποία μας παρασέρνει προς την καταστροφή.

Η Μήδεια στερήθηκε από τους άνδρες το έλεος και τη δικαιοσύνη. Σε αυτό το σημείο θα βοηθούσε να   αντικαθιστούσαμε τη Μήδεια με μια ομάδα ανθρώπων (ο κόσμος του συλλογικού).

Αλλά και αυτές ως γυναίκες και Ελληνίδες είναι αδύναμα πλάσματα, ανίσχυρες να πράξουν αντίθετα στους άνδρες και δεν μπορούν να την βοηθήσουν εκτός από το να της εκφράζουν την συμπάθεια τους. Παντών δ’ ὅσ’ ἔστ’ἔμψυχα και γνώμην ἔχει γυναῖκες ἐσμεν ἀθλιώτατον φυτόν (στ. 230), «από όσα έχουν ψυχή και νου, οι γυναίκες είμαστε το πιο δυστυχισμένο πλάσμα», λέει η Μήδεια καθώς απευθύνεται στο χορό.

Αλλά στην πραγματικότητα η Μήδεια μόνο αδύναμη δεν είναι. Η γυναικεία φύση της δεν αποτελεί για αυτήν αιτία αδυναμίας όπως συμβαίνει με τις άλλες γυναίκες του «πολιτισμένου» κόσμου των Ελλήνων, αλλά την θηλυκή δύναμη του έρωτα και θα ξεσπάσει με αμείλικτη οργή απέναντι στον τύραννο Κρέοντα και τον παγκάκιστο (στ. 464) και κάκιστ’ ἀνδρῶν (στ. 488) Ιάσονα. Το συναίσθημα της, ο θυμός της βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την λογική. Από εδώ και πέρα οι ψυχικές τις μεταστροφές θα είναι αλλεπάλληλες.

Ο Κένταυρος του Παζολίνι

Στη Μήδεια του Παζολίνι υπάρχει η σκηνή όπου ο Κένταυρος Χείρων εμφανίζεται στον Ιάσονα με δύο μορφές: ο Κένταυρος της δεισιδαιμονίας και ο διαφωτισμένος Κένταυρος. Εκεί ο Παζολίνι, διαμέσου του στόματος του Χείρωνα, παρουσιάζει τη Μήδεια ως Ιέρεια της αρχέγονης μητριαρχικής χθόνιας-γεωργικής λατρείας. Το ταξίδι της Μήδειας από την Κολχίδα, τόπο της γεωργικής δεισιδαιμονίας, προς στην Κόρινθο, τόπο της νομικά οργανωμένης πόλεως, αποδόθηκε από τον Παζολίνι ως συμβολισμός για το πέρασμα της ανθρωπότητας από την εποχή λατρείας των φυσικών δυνάμεων στην εποχή της απομάγευσης.

 

Ο παραπάνω πίνακας είναι δημιούργημα του (πατέρα μου) Κ. Παπαδόπουλου, και η προσπάθειά του να αποτυπώσει την αντίθεση ανάμεσα σε βάρβαρους-Έλληνες παύει να είναι απλά μια προσπάθεια ανάδειξης της αντίθεσης των πολιτισμών αλλά εκφράζει το καθολικό πέρασμα του πνεύματος από τον μύθο στον λόγο.

Η σαγήνη που προκαλεί ο Ιάσονας στη Μήδεια, η ερωτική αποπλάνηση της χθόνιας ιέρειας εκφράζει την βαθμιαία υποκατάσταση του μυστικισμού από την επιστήμη. Αλλά και η αγάπη που έχει ο Ιάσονας προς την Μήδεια εκφράζει την νοσταλγία του ορθολογιστή ανθρώπου προς την προηγούμενη «αθώα» μαγική του κατάσταση όταν τα πάντα σύνεχε μεταξύ τους ένα καθολικό νόημα. Η Μήδεια μακριά από τον τόπο της, εξιστορεί ο Χείρων, υφίσταται μία «πνευματική καταστροφή», στερημένη καθώς είναι από τον δεσμό του κόσμου χάνει τον πνευματικό της προσανατολισμό και ως κάτοικος της Κορίνθου, «ενός κόσμου που αγνοεί και δεν μπορεί να πιστέψει», αποξενώνεται από τη δύναμη της. Η προδοσία του Ιάσονα θα την επαναφέρει στην πρώτη φύση καθώς θα την κάνει να αντιληφθεί πως δεν έχει καμία θέση στον χώρο της Κορίνθου· «άλλαξαν οι νόμοι σε μια νύχτα και δεν το γνωρίζω;» αναφωνεί η Μήδεια και συνειδητοποιεί πως ο κόσμος της ελληνικής πόλεως, των σοφιστών και των νόμων ισοπεδώνει ό,τι προηγουμένως θεωρούσε ιερό.

Ε che? Io son Medea!

Η Μήδεια για να μπορέσει να φτάσει στο τέρμα της εκδίκησης είναι αναγκασμένη προηγουμένως να υποστεί συναισθηματικό ακρωτηριασμό. Το εμπόδιο της μητρότητας το αντιπαρέρχεται διαμέσου του θιγμένου της ναρκισσισμού. Στον Luigi Cherubini την στιγμή που η Μήδεια αντικρίζοντας την γλυκύτατη όψη των παιδιών της μαλακώνει την αγριεμένη της ψυχή και όλα δείχνουν πως η αγάπη θα νικήσει τον θυμό της αναφωνεί: «Και λοιπόν; Εγώ είμαι η Μήδεια!» και σφυρηλατεί με τον εγωισμό την θέληση της. Πριν η ίδια σκοτώσει τα παιδιά της πρέπει να δολοφονήσει μέσα της το μητρικό στοιχείο μη κακισθῆς μηδ’ ἀναμνησθῆς τέκνων, «να μην λιγοψυχήσεις και να μην θυμάσαι πως είναι τα δικά σου παιδιά», λαθοῦ βραχεῖας ἡμέραν παίδων σέθεν, κἂπειτα θρηνει (στ. 1240-1245), «σήμερα ξέχνα πως είναι τα παιδιά σου και έπειτα θρήνησε τα».

Ο μοναδικός τρόπος να κατανοήσουμε την προσήλωση της Μήδειας στον σκοπό αυτό είναι να αντιληφθούμε τη σημασία που είχε για τον αρχαϊκό άνθρωπο η διαιώνιση της γενιάς του από αρσενικούς απογόνους.

Αξίζει αναμφίβολα τον κόπο να ανατρέξουμε στα πιο χτυπητά παραδείγματα αρχίζοντας από τον Έκτορα.

Για τους αρχαίους, Έκτωρ ήταν μια παραλλαγή του εχέτωρ, “αυτός που κρατά, που κατέχει, που κυβερνά” (Κρατύλος, 393a, Σούδα, λ. Έκτωρ, Etymologicum Magnum 324,25) Ο Έκτορας μόνος του ήταν η σωτηρία της πόλης. Το όνομα του γιου του όμως Αστυάναξ παραπέμπει στο ρόλο του πατέρα. Σε μια εποχή όπου η γενιές κληρονομούσαν το λειτούργημα (ή το επάγγελμα) από πατέρα σε γιο, το επίθετο του πατέρα είναι πολύ εύκολο να μοιάζει ότι δηλώνει το λειτούργημα του γιου (αφού ο τελευταίος διαδέχεται τον πατέρα του).

 Στην αιολική διάλεκτο ο Πρίαμος ονομάζεται Πέρραμος λέξη συνώνυμη με το βασιλεύς.

Λαομέδοντας Λαο-μέδων= αυτός που κυβερνά το λαό.

Οι τρεις γιοι του Νέστορα Εχε-φρων, (που διαθέτει εξυπνάδα), Θρασυ-μήδης (που κατέχει τολμηρά σχέδια), και Πεισί-στρατος(“που πείθει το στρατό”).

Και τα τρία αυτά ονόματα των γιων του είναι παραδοσιακοί επιθετικοί προσδιορισμοί του πατέρα.

 

Ευ-μηλος “πλούσιος σε πρόβατα” και Περι-μήλη “πολύ πλούσια σε πρόβατα” που έχουν τα παιδιά του Άδμητου, ο οποίος ήταν κατά τον Ευριπίδη πολύμηλος διάσημος δηλ. για τα κοπάδια του.

Ευρυ-σάκης “με τη μεγάλη ασπίδα” είναι ο γιος του Αίαντα, ο οποίος έχει ως παραδοσιακό χαρακτηριστικό γνώρισμα το σάκος (“ασπίδα”)

Ανάμεσα στις κόρες του Νηρέα που αναφέρουν η Ιλιάδα και η Θεογονία του Ησιόδου, βρίσκουμε τη Νημερτή, την Άψευδη και τη Θεμιστώ, ονόματα που κυριολεκτικά αποτελούν επιθετικοί προσδιορισμοί του πατέρα τους. : Ο Πόντος γέννησε το δίκαιο Νηρέα, που δε λέει ποτέ ψέματα, αψευδέα. Τον αποκαλούν ο Γέρος, γιατί είναι ο ήρεμος και δεν κάνει ποτέ λάθος, νημερτέα. Φυσικά δεν ξεχνάει ποτέ τις Θέμιστες : κατά προσέγγιση “νόμοι”. Τα ονόματα των τριών θυγατέρων αντιστοιχούν κατά συνέπεια, στα βασικά γνωρίσματα του πατέρα τους.

Η Μήδεια λοιπόν σκότωσε αρσενικά παιδιά….γιατί?

Για να μην πάρουν καμία από τις συνηθισμένες επωνυμίες του Πατέρα τους Ιάσων αλλά να πάρουν εκείνη που τους ταιριάζει: την ανωνυμία τους.

Όντως είναι γεγονός πως δεν ξέρουμε πολλά ονόματα εκείνων που μήδισαν αλλά έχουμε να θυμόμαστε κάτι από τις γυναίκες τους που σώθηκαν ….

και που ζητούμε διακαώς μία από αυτές να μας την επιστρέψουν…..αλήθεια ξέρουμε το γιατί?

Επειδή είναι δικό μας δημιούργημα ή κάτι σημαίνει???

Υ.Γ τα γραπτά είναι φαύλα μόνο σε σχέση με την ποιότητα της βοήθειας που θα τους προσφέρει ο συγγραφέας τους αλλά και κατ΄ επέκταση ο αναγνώστης τους.

*Η Ευτυχία Λοιζίδη είναι Σκηνοθέτης – Ηθοποιός.