“Οι Έλληνες θεωρούσαν την Τέχνη, όχι απλή τέρψη, αλλά παιδεία έξοχη για τους πολίτες”

* Βιταλίνα Κυρτζόγλου-Σαμοσβάτ (Ζωγράφος – εικαστικός)

> Συνέντευξη στο Νίκο Σουτόπουλο

> Φωτογραφία: Αθηνά Πανάγιου

Ανηφορίζοντας στην Κόνιτσα μετά το Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Κοσμά και πριν το Δημαρχείο της γραφικής αυτής ηπειρωτικής κωμόπολης, μάς υποδέχθηκε ευγενικά και φιλόξενα ένα ανοιξιάτικο πρωινό στην είσοδο της Δημοτικής Πινακοθήκης η εικαστικός και ζωγράφος Βιταλίνα Κυρτζόγλου-Σαμοσβάτ. Καθώς προετοίμαζε τον χώρο της Πινακοθήκης για την επόμενη έκθεση έχοντας την εικαστική επιμέλεια και επίβλεψη για αυτό, μάς μίλησε για την εικαστική έκφραση ως ένα άλλο τρόπο ερμηνείας της ζωής αλλά και τις τεχνικές που η ίδια χρησιμοποιεί συνήθως. Μας αποκάλυψε τη σχέση της τέχνης με τη δημοκρατία αλλά και μας εξομολογήθηκε τι προσκόμισε από την πολύτιμη παιδαγωγική εμπειρία διδασκαλίας της ζωγραφικής σε μικρούς και ενήλικους σπουδαστές. Σε μια αξιόλογη συνέντευξη που μας παραχώρησε οριοθετεί τον προσωπικό χώρο εικαστικής έκφρασης ως μυστικό εσωτερικό χώρο καταφυγής, ελευθερίας και λύτρωσης σε μια σκληρή και αλλοτριωμένη εποχή που ζούμε στον 21ο αιώνα…

«Βεράντα στην Κόνιτσα με θέα τον Αώο ποταμό» λάδι σε μουσαμά, Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2013)

Στο τέλος, όταν ολοκληρώσαμε τη συνέντευξη, αφού έκλεισε την πόρτα της Πινακοθήκης και μας αποχαιρέτησε ευχαριστώντας, είχαμε την αίσθηση ότι μας άνοιξε τα μάτια της ψυχής για να δούμε τη μικρή και άχαρη πολλές φορές ζωή με άλλα μάτια και με μια πολύχρωμη εικαστική αντίληψη που της δίνει νέο αισιόδοξο νόημα.

– Ποιες είναι οι κύριες τεχνικές που χρησιμοποιείτε και τα σημαντικότερα θέματα που σας εμπνέουν για τις εικαστικές σας δημιουργίες;

– Στα χρόνια που ασχολούμαι με τη διδασκαλία πειραματίζομαι συνεχώς, ζωγραφίζοντας με διάφορα υλικά και δοκιμάζοντας ποικίλες τεχνικές. Μου αρέσει το λάδι σαν υλικό και το χρησιμοποιώ πιο συχνά, αλλά τα τελευταία χρόνια ζωγραφίζω με μεικτή τεχνική η οποία μου δίνει τη δυνατότητα να φτιάξω κάποια ανεπανάληπτα και πρωτότυπα έργα (τα οποία είναι μοναδικά). Αυτό που νοιώθω το ζωγραφίζω – είτε είναι φυσικό και αληθινό είτε φανταστικό και αφηρημένο. Όταν έχω διάθεση να δημιουργήσω – επιλέγω το θέμα και το υλικό και απλά ξεκινάω.

«Ερημικό σπίτι σε χωριό», μεικτή τεχνική, Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2012).

Ούτε στα θέματα έχω κάποια ιδιαίτερη προτίμηση – ότι έχει σχέση με τον μικρόκοσμο που με περιβάλλει μπορεί να γίνει έργο. Σήμερα μπορώ να θαυμάσω τη φύση με το ποτάμι ή με τη θάλασσα, αύριο ένα παλιό κτίριο ή μια πόρτα, ένα λουλούδι, ένα πουλί, σύννεφο ή έναν άνθρωπο. Για μένα τα πάντα έχουν σημασία – όλα αυτά που απλά υπάρχουν γύρω μας. Θέλω με τα έργα μου να «σπρώξω» τον παρατηρητή να τα δει και να τα θαυμάσει μαζί μου, προβληματίζοντας στην καθημερινή του ζωή. Επίσης, θα ήθελα να προσθέσω πως δεν είχα ασχοληθεί ποτέ με το πολεμικό θέμα ούτε είχα ποτέ τη θέληση να ζωγραφίσω κάτι τέτοιο μέχρι το περασμένο καλοκαίρι, όταν πήγα ένα ταξίδι στη Μυτιλήνη… Αυτά τα «λίγα» που είδαν τα μάτια μου: έναν τόπο γεμάτο πόνο, ο οποίος θα έπρεπε να ήταν τόπος σωτηρίας στα μάτια αυτών των ανθρώπων, κλάμα από ένα προσφυγόπουλο, απόγνωση, σύγχυση, λύπη για μια χαμένη πατρίδα, μου είχαν σπαράξει την καρδιά. Επηρεασμένη από συνέπειες αυτών των μακρινών πολέμων, ζωγράφισα τέσσερα έργα.

« Παιδί του πολέμου και της προσφυγιάς», σε μουσαμά, Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2016).

– Η δυνατότητα για εικαστική έκφραση είναι κληρονομική προδιάθεση «εν δυνάμει» για κάποιους ανθρώπους ή θέμα εκπαίδευσης και πρακτικής εξάσκησης;

– Θα έλεγα πως μπορούν να ισχύουν και οι δυο περιπτώσεις. Ας το δούμε λίγο πιο αναλυτικά. Η επικρατούσα εντύπωση ότι η ζωγραφική ικανότητα αποτελεί ένα σπάνιο, φυσικό χάρισμα που το έχει μονάχα όποιος μπορεί να αποδίδει με ρεαλιστικότατα τα στοιχεία ενός συγκεκριμένου προσώπου ή αντικειμένου είναι εντελώς λανθασμένη. Η εικαστική έκφραση έχει άμεση σχέση με την ικανότητα του ανθρώπου να επικοινωνεί με το περιβάλλον, με όποιον τρόπο και αν το κάνει. Σε ορισμένους ανθρώπους η ικανότητα αυτή μπορεί εκδηλώνεται από πολύ μικρή ηλικία, σε άλλους χρειάζεται παραπάνω χρόνος και βοήθεια, χρειάζονται καλλιέργεια, ευκαιρίες και παροχή ερεθισμάτων. Η φαντασία του ανθρώπου και η δημιουργικότητα δεν έχουν όρια. Όσο πιο νωρίς θα ανακαλύψουμε την πηγή τους, τόσο πιο εύκολη θα είναι η πορεία της εκμάθησης. Μέσα από το μάθημα το άτομο μπορεί πιο εύκολα να κατανοήσει την τέχνη και την κουλτούρα της. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση τον βοηθάει να αναπτύσσει εκείνες τις εκφραστικές ικανότητες που του επιτρέπουν να αναλύει, να κρίνει, να ερμηνεύει και να περιγράφει το ευρύτερο περιβάλλον του.

«Μικρός καταρράκτης στο δάσος», λάδι σε μουσαμά, Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2014)

Οποιαδήποτε καλλιτεχνική ενασχόληση απευθύνεται σε όλους που είναι πρόθυμοι να δεχτούν την πρόσκληση να ασχοληθούν με αυτήν. Για να γίνει αυτό η τέχνη πρέπει να δίνει μεγάλη χαρά και ευχαρίστηση στον άνθρωπο από αυτά που κάνει, και για αυτό δεν φτάνει μόνο το ταλέντο και η κληρονομικότητα. Αν η ικανότητα δεν εμπλουτίζεται με σκληρή δουλειά και εξάσκηση, το «διαμάντι» θα μείνει πάντα «ακατέργαστο».

– Είναι η τέχνη σε όλες τις μορφές γενικά δημοκρατική ή απευθύνεται σε λίγους και γιατί;

– Η τέχνη, σε όλες τις μορφές της, είναι πάντα εκεί για αυτούς που θέλουν να απευθυνθούν σε εκείνη. Τώρα αν είναι λίγοι οι πολλοί ίσως εξαρτάται από το είδος της τέχνης και το πόσο αυτή αντιπροσωπεύει τον κοινό παρατηρητή. Υπάρχουν έργα πολλών παγκοσμίως αναγνωρισμένων καλλιτεχνών, τα οποία έχουν θεωρηθεί ως σπουδαιότερα έργα τέχνης της παλιάς ή και σύγχρονης εποχής. Παρόλα αυτά ο μεγαλύτερος πληθυσμός του πλανήτη δεν μπορεί να κατανόηση το μεγαλείο τους, και να τα θαυμάσει, όπως θα τα θαύμαζε ένας γνώστης του αντικειμένου. Είτε επειδή δεν γνωρίζει τα γεγονότα που κρύβονται πίσω από την ιστορία του έργου, είτε επειδή απλά δεν είναι του γούστου του – η παράσταση, ο τρόπος της απεικόνισης του, τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν. Όπως η κλασσική μουσική, η έντεχνη, rock, pop ή jazz, το κάθε είδος έχει και το δικό του κοινό. Όπως η λαϊκή, ή ρεαλιστική τέχνη δηλαδή, είναι πιο κατανοητή για περισσότερους ανθρώπους, γιατί απλούστατα απεικονίζει πιο γνωστά για αυτούς θέματα, θέματα που σχετίζονται με την καθημερινότητα τους, ή γενικότερα με την πραγματικότητα. Η τέχνη είναι απόλυτα δημοκρατική γιατί μας αφήνει να αποφασίσουμε μόνοι μας αν θέλουμε να την βάλουμε στη ζωή μας, να την γνωρίσουμε και να την υιοθετήσουμε.

Τι είναι αυτό όμως που κάνει ένα έργο να θεωρηθεί σπουδαίο; Για μένα είναι αυτό που θα μας ξυπνήσει τα πιο θερμά συναισθήματα, όπως η ζωγραφιά ενός παιδιού, που μόλις έχει μάθει να κρατάει το μολύβι. Και είμαι σίγουρη, πως τέτοιου είδους τέχνη, δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη το έχει θαυμάσει.

Η ζωγράφος σε ώρα εργασίας

– Τι αποκομίσατε τόσα χρόνια από τη διδασκαλία της ζωγραφικής σε μικρούς και μεγάλους σπουδαστές;

– Πρώτα από όλα θα πρέπει να πω πως η διδασκαλία δεν είναι μόνο επάγγελμα αλλά και ένα πολύ μεγάλο και σημαντικό κομμάτι της ζωής μου. Αυτό που αποκόμισα και αποκομίζω καθημερινά από τα μαθήματα, θα έλεγα, πως είναι η θετική ενέργεια. Αυτό, πιθανόν, οφείλεται στο γεγονός ότι έχω να κάνω με παιδιά, και σε αυτές τις ηλικίες είναι όλα τόσο ξέγνοιαστα, τόσο αθώα και χαρούμενα. Με αποτέλεσμα όλα τα προβλήματα μου να εξαφανίζονται με το πέρασμα ενός μαγικού ράβδους που λέγεται «παιδικό χαμόγελο». Τα παιδιά μου δίνουν ελπίδα σε ένα καλύτερο αύριο και σε ένα καλύτερο κόσμο, και το σημαντικότερο είναι πως νιώθω ότι με τη διδασκαλία, κατά κάποιο τρόπο, συμβάλλω στην δημιουργία του. Όσο αφορά τους μεγάλους σπουδαστές, είναι γεγονός πως αποκόμισα ισχυρές φιλίες. Ίσως επειδή έμαθα να μη βάζω αυστηρά πλαίσια στους όρους «δασκάλα» και «μαθητής». Η εκπαίδευση έχει μετατραπεί σε διασκέδαση. Θεωρώ πως η ελευθερία στην επικοινωνία κατά τη διάρκεια του μαθήματος συμβάλει στην ελευθερία εικαστικής έκφρασης, όσο στους μικρούς τόσο και στους μεγάλους μαθητές.

Επίσης, σε όλα αυτά τα χρόνια της διδασκαλίας, εξελίσσομαι και εγώ ως εκπαιδευτικός, μαθαίνοντας συνεχώς καινούρια πράγματα, νέες τεχνικές, ενημερώνοντας για νέους μεθόδους, με σκοπό να εμπλουτίζω διαρκώς την ύλη των μαθημάτων. Ορισμένα από αυτά τα υιοθέτησα και τα εφαρμόζω ως ζωγράφος και στα δικά μου έργα. Φαίνεται πως με τα μαθήματα και με τους μαθητές έχουμε μια αμοιβαία σχέση συνεισφοράς, γιατί πάντα επιμένω στην άποψη πως αν αγαπάς αυτό που κάνεις είσαι ευτυχισμένος άνθρωπος.

«Ερωτικό», Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2014)

– Σε μια εποχή σκληρή και αδυσώπητη που «πνίγει» ευαισθησία και την έκφραση του ανθρώπου ενώ παράλληλα αλλοτριώνει το εικαστικό του αισθητήριο, τι έχει να του προσφέρει η εικαστική παιδεία και η ενασχόληση με την τέχνη;

– Είμαι πεπεισμένη και είναι κοινώς αποδεκτό πως η συνεχής έρευνα και η διαρκής προσπάθεια να επεκτείνουμε τις γνώσεις και τις ικανότητές μας, διευρύνει τους πνευματικούς μας ορίζοντες και καλλιεργεί το μυαλό και το χαρακτήρα. Πιστεύω ότι η εικαστική παιδεία δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να εκφραστεί μέσω της τέχνης, διότι το έργο είναι ο καθρέφτης της ψυχής του καλλιτέχνη. Οποιαδήποτε καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι μια συνειδητή διαδικασία η οποία δίνει μορφή στα συναισθήματα και στο «πιστεύω» του. Αυτή την χρονική στιγμή κοινωνικής αβεβαιότητας, τα σημεία συνάντησης ενός καλλιτέχνη με το κοινό (κοινοί χώροι συνεύρεσης), δίνουν δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης και ανταλλαγής προβληματισμών, έχουν σκοπό την εξέλιξη της επικοινωνίας και στη συνέχεια την εύρεση της αλήθειας και τον σχεδιασμό του επόμενου κοινού βήματος σε έναν θεσμό και μελλοντικά και σε μία κοινωνία. «Μια εικόνα – χίλιες λέξεις» – αυτός είναι ο στόχος του καλλιτέχνη, και αυτό ακριβώς θα πρέπει να προσπαθούμε να πετύχουμε. Το έργο είναι το μέσο το οποίο χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνης για να προσκαλέσει το κοινό σε μια συζήτηση. Μια ζωή παλεύουμε για να έχουμε ελευθερία σκέψης και έκφρασης. Και οι προγονοί μας αγωνίζονταν για αυτή. Ας μη την αφήσουμε να χαθεί, ας είμαστε δημιουργικοί και δραστήριοι, ας είμαστε σκεπτικοί και προβληματισμένοι, είτε μαθαίνοντας ζωγραφική, είτε οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα να διευρύνουμε τους ορίζοντες μας, γιατί έτσι βλέπουμε όλο και πιο μακριά, έτσι δεν βλέπουμε μόνο ένα δέντρο, αλλά όλο το δάσος. Ας μη μείνουμε αδρανείς, ας εμπλουτίσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο, γιατί αν αξιωθούμε να το κάνουμε θα γνωρίσουμε μια απροσδόκητη ψυχική ευφορία και γαλήνη. Οι Έλληνες θεωρούσαν την Τέχνη, όχι απλή τέρψη, αλλά παιδεία έξοχη για τους πολίτες. Η απουσία της Τέχνης από τη ζωή ήταν αφόρητη για αυτούς, γιατί ισοδυναμεί όχι μόνο με άχαρη ζωή, αλλά με ζωή τυφλή, απαίδευτη, ακαλλιέργητη.

Η ζωγράφος Βιταλίνα Κυρτζόγλου-Σαμοσβάτ στη Δημοτική Πινακοθήκη Κόνιτσας.

. «Συστατικά ζωής», λάδι σε μουσαμά, Βιταλίνα Κυρτζόγλου (2014)