Πώς προέκυψαν και πότε καθιερώθηκαν γνωστά και αναγνωρίσιμα σύμβολα

Αν και στην καθημερινότητά μας περιτριγυριζόμαστε από πλήθος συμβόλων, οι περισσότεροι αγνοούμε πώς αυτά προέκυψαν και γιατί έχουν τη συγκεκριμένη εμφάνιση.

Ωστόσο, οι ιστορίες πίσω από κάθε σύμβολο παρουσιάζουν συχνά μεγάλο ενδιαφέρον και εν πολλοίς εξηγούν τη σημασία της εικονογράφησης, και πώς αυτή συνδέεται με την έννοια που θέλει να απεικονίσει.

Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε πώς προέκυψαν εξαιρετικά γνωστά και αναγνωρίσιμα σύμβολα, όπως αυτά των δύο φύλων, των μαθηματικών πράξεων, αλλά και οι προειδοποιητικές σημάνσεις για το βιολογικό κίνδυνο και για την ακτινοβολία…

Τα σύμβολα αρσενικού και θηλυκού

Η βασική εξήγηση που δίνεται για τα σύμβολα των δύο φύλων, του άντρα και της γυναίκας, τα θέλει να προέρχονται από την ελληνική μυθολογία, φέροντας τις ονομασίες «Ασπίδα του Άρη» και «Καθρέφτης της Αφροδίτης», αντικείμενα που παραδοσιακά ταυτίζονταν με το αρσενικό και θηλυκό, αντίστοιχα.

Παρότι αυτή είναι ίσως η πιο διαδεδομένη θεωρία, λίγα στοιχεία υπάρχουν που να την επιβεβαιώνουν, κάτι που καθιστά την εξήγηση αμφισβητήσιμη.

Μια άλλη εξήγηση που προτείνεται, μάς μεταφέρει στην εποχή των αρχαίων αστρολόγων και αλχημιστών, οπότε και διάφορα ουράνια σώματα συσχετίζονταν με τα γήινα μέταλλα: Ο Ήλιος αντιστοιχούσε στο χρυσό, η Σελήνη στο ασήμι, ο Άρης στο σίδηρο, ο Ερμής στον υδράργυρο, η Αφροδίτη στο χαλκό, ο Δίας στον κασσίτερο και ο Κρόνος στο μόλυβδο.

Το σύστημα αυτό είχε διδαχθεί ο βοτανολόγος του 18ου αιώνα Carl Linnaeus, ο οποίος γεννήθηκε πριν την ανάπτυξη του μοντέρνου συστήματος σήμανσης στη χημεία, με τη χρήση γραμμάτων από τα Ελληνική ή Λατινικά ονόματα των στοιχείων, το οποίο και δημιουργήθηκε το 1814. Μέχρι τότε, οι χημικοί χρησιμοποιούσαν τα ίδια σύμβολα με αυτά των αλχημιστών του Μεσαίωνα!

Ο Linnaeus αποφάσισε να δανειστεί το σύστημα της χημείας για να κάνει συντμήσεις σε σημειώσεις βοτανικής. Έτσι, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τα σύμβολα το 1756, σε διατριβή για υβριδικά φυτά, και αργότερα στην έρευνά του «Species Plantarum». Ο Άρης αντιπροσώπευε το αρσενικό, η Αφροδίτη το θηλυκό και ο Ερμής το ερμαφρόδιτο.

Σύντομα κι άλλοι βοτανολόγοι και ζωολόγοι υιοθέτησαν τη χρήση αυτών των συμβόλων, καθώς ήταν βολικά και ευκολομνημόνευτα. Όσο για τα σύμβολα, πιστεύεται ότι προέρχονται από αρχαιοελληνικά συγγράμματα. Το θηλυκό σύμβολο προκύπτει από τον Εωσφόρο (ή Φωσφόρο), και είναι ο Αυγερινός, δηλαδή η Αφροδίτη στην πρωινή της εμφάνιση, ενώ το αρσενικό σύμβολο από τον πλανήτη «Θούρο», δηλαδή τον Άρη.

Το σύμβολο της καρδιάς

Το σύμβολο στο σχήμα της καρδιάς, αν κι έχει βρεθεί σε εικονόγραμμα στο Κρο-Μανιόν, δηλαδή από την τελευταία εποχή των παγετώνων, δεν είχε λάβει τη σημερινή του σημασία μέχρι το Μεσαίωνα.

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το σύμβολο βασίστηκε στο αρχαίο φυτό σίλφιον και συγκεκριμένα στη στενόμακρη σποροθήκη του. Ασημένια νομίσματα από την Κυρήνη του 6ου-5ου αιώνα π.Χ., μάλιστα, φέρουν ένα παρόμοιο σχέδιο με το σύμβολο της καρδιάς, μερικές φορές συνοδευόμενο από ένα φυτό σίλφιον.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν κι αυτοί που θέλουν το μοντέρνο σύμβολο να προέρχεται από το μεσαιωνικό σύμβολο της Ιερής Καρδιάς, που συμβολίζει τη θυσία του Ιησού Χριστού και συχνά απεικονίζεται καλυμμένη με πληγές. Η Καθολική Εκκλησία λέει ότι το σύμβολο, περιτριγυρισμένο από αγκάθια, αποκαλύφθηκε μέσω οράματος σε μια μοναχή, τον 17ο αιώνα. Παρόλα αυτά, οι ιστορικοί επισημαίνουν ότι το σύμβολο ήταν γνωστό και χρησιμοποιούνταν συχνά και πριν το 1600.

Τέλος, υπάρχει και η άποψη ότι το σύμβολο βασίστηκε σε μια λανθασμένη αντίληψη της ανθρώπινης καρδιάς, την οποία έβλεπαν σαν ένα όργανο με 3 θαλάμους, το οποίο -όπως πιστευόταν- σχετιζόταν με τα ανθρώπινα πάθη. Εκτεταμένες ήταν οι προσπάθειες, κατά το Μεσαίωνα, να παρουσιαστεί η έννοια αυτή της καρδιάς σε εικονογραφίες και πίνακες, μέχρι τελικά να υιοθετηθεί με την εμφάνιση της Ημέρας του Αγ. Βαλεντίνου, στην Αγγλία του 17ου αιώνα.

Το σύμβολο του δολαρίου

Μπορεί το σήμα του δολαρίου να είναι σήμερα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα όχι μόνο μεταξύ των νομισματικών συμβόλων, αλλά και γενικότερα μεταξύ κάθε είδους συμβόλων, στην πραγματικότητα ωστόσο, αρχικά ήταν το σύμβολο του ισπανο-μεξικανικού πέσο. Η εξόρυξη μεταλλευμάτων στην Κεντρική και Νότια Αμερική, επέτρεψε στο ισπανικό πέσο (peso de ocho) να γίνει ένα διεθνές νόμισμα. Από την ίδια την ονομασία προέκυψαν γερμανόφωνες λέξεις για άλλα ασημένια νομίσματα, όπως το σλοβενικό «taler», το ολλανδικό «daalder», και η αγγλική λέξη «dollar».

Το ισπανικό πέσο τελικά υιοθετήθηκε τελικά για τις εμπορικές συναλλαγές σε Ευρώπη, Αμερική και Άπω Ανατολή. Οι έμποροι χρησιμοποίησαν τη συντομογραφία «Ps» για τη λέξη «πέσο», με τα γράμματα κατόπιν να τυπώνονται το ένα πάνω από το άλλο. Μέχρι το 1770, η συντομογραφία του «PS» απεικονιζόταν ως «$», η οποία κατόπιν υιοθετήθηκε από τις νεαρές ΗΠΑ για να συμβολίσουν το νόμισμά τους.

Ωστόσο, υπάρχουν κι άλλες θεωρίες για την προέλευση του συμβόλου του δολαρίου. Η Άυν Ραντ ισχυριζόταν ότι επρόκειτο για την υπέρθεση των γραμμάτων «U» και «S» (United States) και ήταν επίσης το σύμβολο του έθνους, της ελεύθερης οικονομίας και της ελεύθερης σκέψης. Άλλοι ισχυρίζονται ότι το σύμβολο του δολαρίου συνδέεται με το μονόγραμμα που χρησιμοποιούταν από τα ορυχεία ασημιού Ποτοσί, «PTSI», ενώ ορισμένοι το θέλουν να συνδέεται με το σύμβολο του πορτογαλικού cifrão ή του βρετανικού σελινιού.

Τα μαθηματικά σύμβολα

Τα σύμβολα της πρόσθεσης και της αφαίρεσης εμφανίστηκαν για πρώτη φορά, τον 15ο αιώνα. Σε κάθε περίπτωση το σύμβολο «+» ήταν ένας από τους πολλούς τρόπους σύντμησης για το λατινικό «και» (et). Η πρώτη χρήση του συμβόλου για σύντμηση έγινε πιθανότατα από τον αστρονόμο Nicole Oresme.

Το σύμβολο της αφαίρεσης προέρχεται πιθανότατα από τη σχετική σημείωση των εμπόρων, όταν το φορτίο έβγαινε από τα πλοία ή από τη συντομογραφία του γράμματος «m», το οποίο είχε μια γραμμή από πάνω του προκειμένου να δείξει την αφαίρεση.

Το σημερινό σύμβολο της διαίρεσης χρησιμοποιούταν αρχικά από βορειο-ευρωπαίους μαθηματικούς για να δείξουν την αφαίρεση και δεν αποκλείεται να προέρχεται από συντμήσεις σε χειρόγραφα που επεσήμαναν χωρία κειμένων για τα οποία υπήρχε η υποψία ότι ήταν λανθασμένα.

Έπρεπε να φτάσουμε στα τέλη του 16ου αιώνα προκειμένου τα σύμβολα αυτά να χρησιμοποιηθούν ευρέως στα μαθηματικά. Δύο μαθηματικοί του 15ου αιώνα ήταν μάλλον οι πρώτοι που τα χρησιμοποιούσαν: οι Johann Widman και Vander Hoecke.

Ο αστερίσκος

Σήμερα μπορεί να έχει την τιμητική του, άλλοτε όμως ο αστερίσκος ήταν ένα σχετικά σπάνιο σύμβολο που το συναντούσες στις υποσημειώσεις των σελίδων, παραπέμποντας στην ευρωπαϊκή τυπογραφία σε ημερομηνίες γέννησης και θανάτου. Οι πηγές αναφέρουν εδώ ότι τον αστερίσκο τον συναντά κανείς ακόμα και 5.000 χρόνια πριν, στην αρχαία Σουμερία, και σήμαινε «ουράνιος» και «θεότητα, αν και αυτό είναι μια άποψη που δεν τυγχάνει ευρύτερης αποδοχής.

Πιο αξιόπιστες μαρτυρίες συνδέουν τον αστερίσκο με τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και τις περιπέτειες των ομηρικών επών από τον Πεισίστρατο. Ο μεγάλος βιβλιοθηκονόμος της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, Ζηνόδοτος ο Εφέσιος, αποφάσισε να καθαρίσει κάποια στιγμή τα ομηρικά έπη από τις προσμείξεις στίχων και τις παραποιήσεις που ενείχε η εκδοτική παραγγελία του Πεισίστρατου («Αττικό Χειρόγραφο»), ώστε να έρθουν κοντύτερα στο πρωτότυπο κείμενο του Ομήρου που ακολουθούσαν άλλοτε πιστά οι ραψωδοί. Στη «Διόρθωση» και το «Γλωσσάριο» της Ιλιάδας και της Οδύσσειας που έγραψε ο Ζηνόδοτος, ο πρώτος μεγάλος φιλόλογος που ξεπήδησε από το Μουσείο, όλοι οι πλαστοί ομηρικοί στίχοι ήταν σηματοδοτημένοι στο περιθώριο με έναν αστερίσκο!

Αν και η γενίκευση της χρήσης του συμβόλου δεν θα ερχόταν πριν από τον Αρίσταρχο από τη Σαμοθράκη, τον μεγαλύτερο φιλόλογο και βιβλιοθηκάριο της εποχής του, ο οποίος επιμελήθηκε κριτικά τη δουλειά του Ζηνόδοτου, γι’ αυτό και κατέληξε σε έναν σωρό νέους συμβολισμούς. Η λέξη «αστερίσκος» ήταν μάλιστα δικής του έμπνευσης, την οποία συνέχισε να χρησιμοποιεί ως σηματοδότη για πλαστούς ή λανθασμένους ομηρικούς στίχους. Το σύμβολο θα γενικευτεί τελικά από τους πρωτοχριστιανούς, όπως ο Ωριγένης Αδαμάντιος, ο οποίος χρησιμοποίησε διάφορες παραλλαγές του αστερίσκου στην προσπάθειά του να συμφιλιώσει την εβραϊκή Παλαιά Διαθήκη με την πρώτη ελληνική της μετάφραση. Και ήταν τελικά η χριστιανική γραμματολογία που θα μας χάριζε πάμπολλες μεταλλαγές χρήσεων του αστερίσκου, καθώς το ακριβές νόημά του εξελίχθηκε πολύ στο διάβα του ιστορικού χρόνου…

Το σύμβολο της ακτινοβολίας

Το διεθνώς αναγνωρίσιμο σύμβολο της ακτινοβολίας δημιουργήθηκε το 1946 από μια ομάδα που εργαζόταν στο εργαστήριο ακτινοβολία του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας. Επικεφαλής της ομάδας ήταν ο Nels Garden, ο οποίος είχε δηλώσει: «Ορισμένοι από την ομάδας μας ασχολήθηκαν να προτείνουν διαφορετικά μοτίβα κι αυτό που προκάλεσε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον ήταν ένα σχέδιο το οποίο υποτίθεται ότι απεικόνιζε την ακτινοβολία από ένα άτομο». Ωστόσο άγνωστος παραμένει ο πραγματικός λόγος που επιλέχτηκε το συγκεκριμένο σύμβολο.

Σύμφωνα με μια θεωρία, εάν απεικονίζεται ένα άτομο, τότε ο κεντρικός κύκλος δείχνει την πηγή ακτινοβολίας και οι τρεις έλικες αντιπροσωπεύουν την α’, β’ και γ’ ακτινοβολία.

Ωστόσο, δεν αποκλείεται πηγή έμπνευσης να αποτέλεσε ένα σύμβολο που χρησιμοποιούνταν σε μια ναυτική ξηρά αποβάθρα κοντά στο Μπέρκλεϋ και η οποία προειδοποιούσε για προπέλες που κινούνταν. Από την άλλη μπορεί να πρόκειται για μια προσαρμογή ενός άλλου συμβόλου για την ακτινοβολία που έδειχνε μια κόκκινη κουκίδα με κόκκινες φωτεινές λωρίδες προς τα έξω, παρόμοιο με το σύμβολο του κινδύνου για ηλεκτροπληξία, το οποίο υπήρχε πριν το 1947.

Σε κάθε περίπτωση στο πρώτο σύμβολο που προέκυψε στο Μπέρκλεϋ, το σήμα ήταν πορφυρό σε μπλε φόντο. Ο Garden πίστευε ότι το κόκκινο ήταν το κατάλληλο χρώμα, καθώς «ήταν εύκολα διακριτό και δεν συγχέονταν με οποιοδήποτε χρωματικό κωδικό που γνωρίζαμε. Ένας ακόμη παράγοντας υπέρ του, ήταν το κόστος. Το υψηλό κόστος θα απέτρεπε άλλους από το να χρησιμοποιήσουν αυτό το χρώμα».

Όσο για το μπλε φόντο, ο Garden το προτιμούσε επειδή σπανίως εμφανίζονταν σε χώρους όπου εργασίες με ακτινοβολία λάμβαναν χώρα.

Τελικά, πειράματα με συνδυασμούς χρωμάτων που έγιναν το 1948 στο Εθνικό Εργαστήριο Oak Ridge των ΗΠΑ, οδήγησαν στην καθιέρωση του κόκκινου σε κίτρινο φόντο. Για ορισμένα χρόνια υπήρξαν διάφορες εκδοχές μέχρι τη νομική επιβολή του σύγχρονου συμβόλου. Επιπλέον, επετράπη και η εκδοχή με μαύρο αντί για κόκκινο, που σήμερα χρησιμοποιείται στις περισσότερες χώρες, εκτός των ΗΠΑ.

Το σύμβολο του βιολογικού κινδύνου

Το γνωστό σύμβολο που προειδοποιεί για βιολογικές ουσίες που αποτελούν απειλή για την υγεία ζωντανών οργανισμών, κυρίως των ανθρώπων, δημιουργήθηκε το 1966. Το σύμβολο αναπτύχθηκε από τον Charles Baldwin, ένα μηχανικό της περιβαλλοντικής υγείας που εργαζόταν για την εταιρεία Dow Chemical και τα επικίνδυνα προϊόντα της. Σύμφωνα με τον Baldwin, «θέλαμε κάτι που να μπορούσε να απομνημονευτεί αλλά και δίχως νόημα (σ.σ. μέχρι τη στιγμή εκείνη), ώστε να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους για τη σημασία του».

Τον επόμενο χρόνο, ο μηχανικός δημοσίευσε ένα άρθρο στο επιστημονικό περιοδικό Science, παρουσιάζοντας το σύμβολο σαν το νέο πρότυπο για όλους τους βιολογικούς κινδύνους. Στο άρθρο αυτό, ο Baldwin εξηγούσε ότι σχεδιάστηκαν πάνω από 40 διαφορετικά σύμβολα και όλα έπρεπε να πληρούν μια σειρά κριτηρίων. Τα κριτήρια αυτά ήταν τα εξής:

• Εντυπωσιακή μορφή ώστε να ελκύει την προσοχή άμεσα.
• Μοναδικό και σαφές ώστε να μην συγχέεται με σύμβολα που χρησιμοποιούνται για άλλους σκοπούς.
• Γρήγορα αναγνωρίσιμο και εύκολα ανακαλούμενο.
• Εύκολο να τυπωθεί.
• Συμμετρικό, ώστε να εμφανίζεται ίδιο, ανεξαρτήτως της προοπτικής.
• Αποδεκτό από ομάδες διαφορετικής εθνοτικής προέλευσης.

Τελικά, το επιλεχθέν σύμβολο ήταν αυτό που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο βαθμό σε αμερικανικές αξιολογήσεις για το πόσο εύκολα μπορούσε να απομνημονευτεί.

Το σήμα του «Stop»

Φανταστείτε τις πρώτες μέρες της αυτοκινητοβιομηχανίας, όταν η πενιχρή σήμανση προκαλούσε κυκλοφοριακό κομφούζιο στους δρόμους, καθώς άλογα, ποδήλατα και μηχανοκίνητα κάρα έπρεπε να συντονιστούν. Πράγμα καθόλου εύκολο κι έτσι ήταν το 1915 στο Ντιτρόιτ, τη μητρόπολη της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, όταν εμφανίστηκε η πρώτη πινακίδα «Stop», την ίδια μάλιστα χρονιά που έκανε το ντεμπούτο του και το πρώτο ηλεκτρικό φανάρι κυκλοφορίας στο Κλίβελαντ. Το πρώτο εκείνο «Stop» ήταν ένα κομμάτι μετάλλου διαστάσεων 0,6 τετραγωνικών μέτρων με απλά μαύρα γράμματα πάνω σε λευκό φόντο.

Το 1923 η αρμόδια υπηρεσία αυτοκινητοδρόμων της πολιτείας του Μίσιγκαν ανέπτυξε μια σειρά κατευθυντήριων γραμμών για την οδική σήμανση βασισμένη στους διαφορετικούς βαθμούς επικινδυνότητας. Η λογική ήταν ότι όσες πιο πολλές πλευρές είχε ένα σήμα, τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο αντιπροσώπευε. Ο κύκλος, ως το πιο επικίνδυνο σχήμα, χρησιμοποιήθηκε στις διασταυρώσεις με τις σιδηροδρομικές γραμμές και το οκτάγωνο προκρίθηκε ως ο δεύτερος βαθμός επικινδυνότητας. Το σχήμα του διαμαντιού επιστρατεύτηκε για προειδοποιητικές πινακίδες και τα ορθογώνια σήματα λειτουργούσαν τώρα για καθαρά πληροφοριακούς σκοπούς. Ο συμβολισμός προήλθε από ομάδα μηχανικών και παραήταν αναλυτικός, είναι η αλήθεια.

Τα πρώτα οκτάγωνα «Stop» συνέχισαν να έχουν λευκό φόντο, το οποίο άλλαξε κάποια στιγμή σε κίτρινο. Το 1935 ορίστηκε επακριβώς ως οκτάγωνο διαστάσεων 0,6 τετραγωνικών μέτρων με κίτρινο φόντο και κόκκινα ή μαύρα γράμματα. Στην αναθεώρηση του ΚΟΚ των ΗΠΑ το 1954, το κόκκινο χρώμα επιλέχθηκε τελικά, καθώς πλέον η βιομηχανία ήταν σε θέση να παράγει κόκκινα υλικά με υψηλές ανακλαστικές ιδιότητες. Από το 1978, το «Stop» ήταν καθορισμένο με τον τρόπο που το ξέρουμε σήμερα…