«ΑΙΤΩΛΙΑ – Αποκαλύπτοντας τον Βυζαντινό Πολιτισμό μέσα από τις Ανασκαφές»

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΛΙΟΥΡΑ –  Εκδόσεις Πασχέντη

Η 30ετής μελέτη στην ιδιαιτερότητα της μνημειακής

πρωτοχριστιανικής τοπογραφίας

της Αντωνίας Τρουμπούκη

 Ευχάριστη αίσθηση προκάλεσαν σ’ όλους μας οι δημοσιεύσεις των ανασκαφικών εργασιών, που ήρθαν στο φως μέσα από τις 150 σελίδες του καλαίσθητου βιβλίου, που είναι επιτομή του συνολικού του έργου και που παρουσιάσθηκε στις 19 Μαρτίου 2014 στην αίθουσα Λόγου και Τέχνης της Στοάς του Βιβλίου από την «Αιτωλική Πολιτιστική Εταιρεία».

Παρευρέθησαν πολλοί εκπρόσωποι πνευματικών ιδρυμάτων και πλήθος κόσμου. Εισηγητές ήταν οι καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών ο κ. Παν. Βοκοτόπουλος, που είναι και Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ο κ. Νικ. Γκιολές, ο κ. Νικ. Ζίας και Συντονιστής ο κ. Παν. Ι. Κοντός, πρόεδρος ΑΙ.ΠΟ.Ε.

Στο βιβλίο προβάλλεται ένα έργο ζωής της 30ετούς (1980-2010) συστηματικής αρχαιολογικής διακονίας του καταξιωμένου καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Αθαν. Παλιούρα, αφιερωμένο σαν χρέος τιμής στην αγαπη­μένη του πατρίδα την Αιτωλία. Ένα έργο που επετεύχθη σε δύσκολες συνθήκες όπως μας είπε, με την βοήθεια εκατοντάδων συνεργατών και 280 απλών και μεταπτυχιακών φοιτη­τών, για τους οποίους εξέφρασε τις ευχαριστίες του.

Σ’ όλους αυτούς και ιδιαίτερα στον συγγραφέα οφείλεται και η άρτια επιμελημένη, δίγλωσση έκδοση (ελληνικά και αγγλικά) με την πληθώρα των 158 έγχρωμων φωτογρα­φιών υψηλής ευκρίνειας, τους αρχαιολογικούς χάρτες, τα σχέδια και το χαρτόδετο σκλη­ρό εξώφυλλο, την παρουσίαση πολλών κατατοπιστικών στοιχείων στις όμορφες σελίδες, που ξεφυλ­λίζο­ντας, μας μεταφέρουν νοερά στους τόπους εργασίας και έτσι το βιβλίο αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για ειδικούς και μη.

«Η λιτή και γλαφυρή γλώσσα των κειμένων εμπλουτισμένη με κατάλληλες εκφάνσεις της λογοτεχνίας καθιστούν τα κείμενα ευκολοδιάβαστα» θα πει ο καθ. Νικ. Γκιολές.

«Οι αρχαιολογικοί χώροι λειτούργησαν ως πεδίο εκπαίδευσης για τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, το οποίον εγγυάται συνέχιση του έργου» είπε χαρακτηριστικά ο κ. Παν. Βοκοτόπουλος, που έχει ασχοληθεί με αρχαιολογικές έρευνες της περιοχής.

Η συνοπτική έκθεση των τριών ανασκαφικών εργασιών, όπως αναφέρονται στο βι­βλίο αφορούν:

α) Την αποκάλυψη παλαιοχριστιανικής βασιλικής του μοναστη­ριακού συγκροτήματος της Αγ. Τριάδος στο χωριό της Κ. Βασιλικής (1980-1990).

β) Την αποκάλυψη και μερική αναστήλωση του μεγαλόπρεπου, σπηλαιώδους μονα­στικού συγκροτήματος, φρουριακού χαρακτήρα του Αγ. Νικολάου Βαράσοβας (1990-2000).

γ) Την σωτηρία του σταυρόσημου πρωτοβυζαντινού ναού της Αγ. Τριάδος Αγρι­νίου (2000-2010).

Λόγω της ευρύτητας των πληροφοριών και της ιδιαιτερότητός των θεωρούμε σκό­πιμο να παραθέσουμε κάποια στοιχεία.

Αρχαιολογικοί χώροι και πολύτιμα αντικείμενα είδαν το φως στις παράκτιες πόλεις του όρμου της Καλυδώνος από το Μεσολόγγι ως την Ναύπακτο, την Πλευρώνα ως το Μολύκριο. Όπως αναφέρεται στην σελ. 17 του βιβλίου «το πυκνό δίκτυο των γνωστών αρχαίων αιτωλικών πόλεων φανερώνει την σπουδαιότητα της κοινωνικοπολιτισμικής εξέλιξης στην περιοχή. Η Καλυδών κοντά στο Λόφο της Αγίας Τριάδος εξαρτάται άμεσα από την «αγχίαλο Χαλκίδα», για την οποία υπάρχει αναφορά στην Ιλιάδα του Ομήρου ότι μετείχε με δύο πλοία στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας, για την οποία δεν έχουν γίνει ακόμη μελέτη των αρχαιολογικών χώρων, που υπάρχουν. Δεν αποκλείεται η προϊστορική Χαλκίς να ιδρύθηκε και να έζησε στον χώρο της Βαράσοβας, όπου χρησιμοποίησε τα σπήλαια και υψηλότερα σημεία ως τόπους λατρείας και αργότερα να μεταφέρθηκε στο Λόφο της Αγ. Τριάδος». Σημειώνουμε ότι το αρχαίο όνομα του όρους (ύψους 917 μ.) είναι επίσης «Χαλκίς» ή «Χαλκία».

Η στρωματολογική μελέτη με το πλήθος ευρημάτων όλων των εποχών, από την προϊστορική ως την βυζαντινή έδειξε χριστιανικοί ναοί να χτίζονται πάνω σε αντίστοιχους κλασσικών χρόνων με τα ίδια υλικά, όπως έχουν αποδείξει οι έρευνες των ανασκαφών και μας ανέφερε ο ίδιος ο καθηγητής.

«Η αποκάλυψη και συνύπαρξη στοιχείων μελετάται στους πανεπιστη­μια­κούς χώρους, που παράγουν πλούσια γνώση σ’ όλους τους τομείς της ανθρώ­πινης δραστηριότητος, όπως επί παραδείγματι στην επιστήμη των Ανθρωπι­στικών Σπονδών υπάρχει στον τομέα της Γλωσ­σολογίας η συνέχεια της Ελλη­νικής Γλώσσας για 3.500 χρόνια» θα μας πει, μεταξύ των άλλων, ο καθ. Π. Κοντός.

Ο συγγραφέας του βιβλίου καθ. Αθ. Παλιούρας αναφέρθηκε με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο στις ανασκαφές της περιοχής, η οποία αποτελεί στον μυχό του κορινθια­κού κόλπου νευραλγικό κόμβο θαλασσίων επικοινωνιών, από την Τραπεζούντα και Κων/πολη ως την Κ. Ιταλία, από τη Δύση προς την Ανατολή και την Ήπειρο ως την Πελοπόννησο. Μας περιέγραψε χαρακτηριστικά:

«Το επιβλητικό μνημειώδες κτιριακό συγκρότημα της τρίκλητης παλαιο­χρι­στια­νικής βασιλικής της Αγ. Τριάδος (6^ον αι. μ.Χ.) 2.000 τ.μ. με αρχιτεκτο­νικά πρότυπα αυτά της Νικόπολης, που υποδηλώνουν την θρησκευτική ενότητα του χώρου, στα πλαίσια του ιου­στινιάνειου κτιριακού προγράμματος».

«Στην ΝΑ χαράδρα του μνημείου φυσικού κάλλους, του βράχου της Βαράσοβας, το οποίο κατά τους βυζαντινούς χρόνους είχε 73 μοναστήρια και αποκαλείτο Άγιο Όρος της Αιτωλίας. Απεκαλύφθη ο ναός του Αγ. Νικολάου στο βραχοσκεπές σπήλαιο 80 μ., που επικοινωνεί με φυσικό όρμο και έχει οπτική επαφή με την θάλασσα. Εδώ, στην σκάλα, συναντώνται και ανταλλάσσουν ιδέες και προϊόντα λόγιοι, στρατιωτικοί, έμποροι κ.ά. και επικοινωνούν μ’ άλλα μοναστήρια της περιοχής. Ύστερα από διετή εργασία (1991-92) ξεκαθάρισαν τα μπαζώματα, έγιναν εργασίες μερικής αποκατά­στα­σης και ενεφανίσθησαν: η σκάλα εισόδου, ο προθάλαμος του Διαβατικού, το καθολικό με τα κελλιά, τα μαρμαρινά γλυπτά θωράκια (9^ος – 12^ος αι.). Δίπλα στον προαύλιο χώρο η Εστία με το Φωτάναμα, η Δεξαμενή, όπου βρέθηκαν πήλινα και εμφιαλωμένα αγγεία, ΒΔ ίχνη τριόροφου πύργου-παρατηρίου. Στην αυλή ναΐσκος με μαλτεζόπλακες και ίχνη ταφής σε πιθάρια, προϊστορικών χρόνων, καθώς ίχνη ναών κλασσικών χρόνων».

Στην συνέχεια μας περιέγραψε την αρχιτεκτονική της «εγκλείστρας» η οποία δημιουργείται από τις δύο βαθειές εσοχές ύψους 18 μ. στο βόρειο τμήμα του βράχου. Οι ξύλινες υποδοχές ανά τρία μέτρα ύψος και η ύπαρξη κλίμακος ανόδου υποδηλώνουν την σειρά διόροφων κελλιών, που στο επάνω μέρος είχαν το ησυχαστήριο για προσευχή και περισυλλογή. Σ’  εποχή πειρατικών επιδρομών ανέβαζαν ψηλότερα τα τιμαλφή και ανέσυ­ραν τις ανεμόσκαλες. Μοναδικό είδος στην χώρα μας η εγκλείστρα. Όμοιά της υπάρχει στην Πάφο της Κύπρου, την Παλαιστίνη, την Συρία κ.ά.

«Ο ναός του Αγ. Νικολάου, μας είπε, λειτούργησε συνέχεια από τον 6^ο ως τον 19^ο αι. όπως αποδεικνύουν σπαράγματα εικόνων. Υπέστη ολοκληρω­τική καταστροφή από τις επιθέ­σεις του Ιμπραΐμ. Ψαράδες και βοσκοί κρα­τούσαν άσβεστη την φλόγα στην εικόνα του Αγίου. Από το 1995 τελείται θεία λειτουργία από την Μητρόπολη Ναυπάκτου, κάθε 1^ο Σάβ­βατο του Ιουλίου».

Οι ανασκαφικές εργασίες το 2002-4 στον παλαιοχριστιανικό ναό της Αγ. Τριάδος Αγρινίου 3^ου-6^ου αι. μ.Χ. έδειξαν ότι ίσως πρωτοχρησιμοποιή­θηκε ως μαυσωλείο επιφα­νούς, με πομπηιανού ρυθμού διακόσμηση. Στο αρχαιοφυλάκιο Ναυπάκτου φυλάσσονται τα δύο χιλιάδες πολύτιμα αρχαιο­λογικά αντικείμενα από τον ναό, καθώς και άλλα 12.000 χιλιάδες από το μοναστηριακό συγκρότημα της Βαράσοβας.

Επιβεβλημένη η επιστημονική μελέτη των αρχαιολογικών ευρημά­των, καθώς η αναστήλωση και ανάδειξη των μνημείων. Ευχής έργον είναι να επαναλειτουργήσουν. Όλα πρέπει να γίνουν γνωστά μέσω συστηματικών δημοσιεύσεων. «Αισθάνομαι πολύ λίγα να έχω κάνει. Σε άλλες εποχές θα προσέφερα περισσότερα», είπε με την χαρακτηριστική σεμνότητά του ο καθηγητής.

Εμείς τον ευχαριστούμε, γιατί μας άνοιξε διάπλατα έναν άγνωστο και μαγικό κόσμο. Τον συγχαίρουμε για το αξιόλογο έργο του και του ευχόμαστε καλή συνέχεια.