Η αριστοκρατική σκέψη αντιτίθεται με τη ρεαλιστική θεωρία διαγωγής

Της Ευτυχίας Λοϊζίδη

για την ΡΗΡ

Η αριστοκρατική σκέψη αντιτίθεται με τη ρεαλιστική θεωρία διαγωγής

Λέξεις κλειδιά των δύο ομάδων:

Ρεαλιστές: πολυπραγμοσύνη, ευφυΐα και αυτογνωσία

Σωφροσύνη – ευφυΐα:

Η πνευματική ευφυΐα είναι το κύριο χαρακτηριστικό του Αθηναίου δημοκράτη – και του Θεμιστοκλή στο δεύτερο βιβλίο του Θουκυδίδη.  Αυτό όμως το χαρακτηριστικό στερείται του ηθικού στοιχείου, και που είναι αυτό που δίνει τη διαφορά ανάμεσα στο νου και στη νοημοσύνη.

Ο Σοφοκλής αναζητά το ηθικό στοιχείο της αιδούς (στ. 249).  Ο άνθρωπος που έχει αιδώ δεν μπορεί να ψεύδεται αν και πιστεύει ο Σοφοκλής πως τα ψεύδη δεν θα επικρατήσουν στο τέλος.  Ο ευφυής άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει κάθε μέσο προκειμένου να κερδίσει το σκοπό του.

Ο Σοφοκλής από την άλλη καταδικάζει ωραίες λέξεις όταν αυτές καλύπτουν ανόητα έργα.

Σε αυτό το σημείο να πούμε ότι η ασυνείδητη ευγλωττία (ο ωραίος ή ακόμα ξύλινος λόγος) των δημαγωγών ήταν και παραμένει ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα που υφίσταται και τις μέρες μας.

• μια ηθική (μετριοφροσύνη και αποφυγή της υπερβολής).
• μια πνευματική (αναγνώριση των ορίων της ανθρώπινης δυνατότητας).

Ο Πίνδαρος από μια μεριά εγκωμιάζει τη σωματική δύναμη και το κάλλος των νικητών από την άλλη το ηθικό σθένος και την εγκράτεια τους.  Αυτές οι ιδιότητες πίστευε πως είχαν μεταβιβαστεί από προγόνους ημίθεους.  Θεωρούσε λοιπόν πως το ιδεώδες βασιζόταν στην έμφυτη προσωπική αρετή.

Φύση

Οι Σοφιστές εφάρμοσαν στην ανθρώπινη συμπεριφορά τις αρχές της μηχανιστικής αιτιότητας – αρχές που είχαν εφαρμόσει φυσικοί φιλόσοφοι τον 6ο αιώνα.  Ο Πίνδαρος λέει πως ο άνθρωπος είναι δημιούργημα των περιστάσεων.  “Είναι καλός, αν η τύχη του είναι καλή, και κακός αν είναι κακή”.

Ο Σοφοκλής αντέκρουσε τη στάση τους να βλέπουν την συμπεριφορά του ανθρώπου απλώς σαν αποτέλεσμα φυσικών δυνάμεων.  Έχοντας ο ίδιος συναίσθηση του επικίνδυνου της ζωής ενστερνίζονταν την άποψη ότι οι Θεοί επιβλέπουν τον κόσμο και η ανθρώπινη συμπεριφορά είχε νόημα στα μάτια του.

Φύση

Φύση κατ’ αρχήν σημαίνει πορεία ανάπτυξης.  Είναι κατά μια έννοια αυτό που λέμε “είναι στη φύση του ανθρώπου να κάνει τούτο ή εκείνο”.  Αυτή η φράση διακρίνεται σε υψηλότερη ή ταπεινότερη φύση.  Ως προς τη σημασία αυτών των εννοιών οι αριστοκρατικοί και οι ρεαλιστές (άνθρωποι του πνεύματος του πέμπτου αιώνα) διχάζονται.

Για τους ρεαλιστές φύση, εκτός από πορεία ανάπτυξης, δηλαδή εξέλιξη όλου του κόσμου, σημαίνει η ταπεινότερη φύση του ανθρώπου, τα πάθη αυτού.

Ο Σοφιστής Αντιφώντας που η θέση του κατατάσσεται στους ρεαλιστές λέει σε ένα απόσπασμα του: τα περισσότερα από τα δικαιώματα που είναι καταχωρημένα από νόμους, είναι εχθροί της φύσης (Ιππίας, C.1 Αντιφών).  Νόμος και σύμβαση είναι δυνάμεις που περιόριζαν τη φύση.

Για το Σοφοκλή που οι απόψεις του συμπίπτουν με εκείνες των Αριστοκρατικών, η λέξη φύσις σημαίνει ότι η ανάπτυξη προέρχεται από ένα σπόρο που έχει σπαρθεί από κάποιον.

Όπως και ο Αισχύλος, έτσι και αυτός, θεωρεί τον σπόρο ως σπαρμένο από τον πατέρα (στίχ. 1413, 1509) και όχι και από τη μητέρα.  Το παιδί κληρονομεί τη φύση του πατέρα και η φύση του παιδιού συνίσταται από τα χαρακτηριστικά που κληρονομήθηκαν από τον πατέρα.

Η Χρυσόθεμης έχει κληρονομήσει τη φύση της και τα ιδεώδη της από τον πατέρα και όταν αυτή δέχεται την στάση και συμπεριφορά της Κλυταιμνήστρας, έχει εγκαταλείψει τη φύση της.

Φύση αυτής δεν είναι μόνο ο κληρονομημένος χαρακτήρας της, αλλά επίσης το ψηλότερο πρότυπο διαγωγής στο οποίο αυτός μπορεί να φτάσει.

Σε αυτό το σημείο θα λέγαμε ότι ο Σοφοκλής εμφανίζεται ως πρόδρομος του Πλάτωνα.  Ο Πλάτωνας θεμελιώνει την πολιτεία του πάνω στην αρχή ότι κάθε πολίτης προορίζεται από την κληρονομούμενη φύση του για ένα ορισμένο έργο.

Τι απάντηση δίνει ο Σοφοκλής στην άποψη του Πινδάρου: “αν η φύσις ορίζεται από τη γέννηση, η αγωγή με την παιδεία είναι αδύνατη”.

Ο Σοφοκλής επιτρέπει στη φύση να μεταβάλλεται σε ορισμένες περιστάσεις.

Σημαντικός παράγοντας που μπορεί να επιδράσει στους νέους για να μπορούν να αναπτυχθούν φυσιολογικά, να έχουν σταθερή φύση, να οδηγηθούν με άλλα λόγια στην ορθή οδό, είναι η πόλη στην οποία ζουν.  Και ο Σοφοκλής φαίνεται να λυπάται για τη μικρή επίδραση που έχει η Αθήνα πάνω στους πολίτες της δημιουργώντας το έργο του Ηλέκτρα.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να διευκρινίσω ότι οι δύο ομάδες Ρεαλιστών – Αριστοκρατικών δεν είναι αντιμαχόμενες αλλά αλληλεπιδρούν.

Ο Σοφοκλής είχε βαθιά εντυπωσιαστεί από τον Πρωταγόρα (δάσκαλος και ο σπουδαιότερος Σοφιστής).  Ο Σοφοκλής όπως και ο Πρωταγόρας, περιγράφει την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού για το πνεύμα του ανθρώπου.  Αλλά ο Σοφοκλής παίρνει ξεκάθαρη θέση στο έργο Ηλέκτρα:

Δείχνει τους κινδύνους του λογικού και θέτει τη θεωρία μίανσης των θεών στο στόμα της οργισμένης Κλυταιμνήστρας (στ. 528: η δίκη του σκότωσε και όχι εγώ μονάχα).

Η χρήση της ίδιας λέξης (αμφισημία) από διάφορους ήρωες με διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο όπως για παράδειγμα το σώφρον από την Ηλέκτρα και την Χρυσόθεμη, μαρτυρά μια κάποια επίδραση των Συνωνύμων του Προδίκου.

Η σύγκλιση ή απόκλιση των δύο ομάδων: ρεαλιστές, αριστοκράτες δίνεται εύστοχα από τον Busse: “Ο Σοφοκλής βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με τους Σοφιστές στο βαθμό που αυτοί τιμούν τη δημιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύματος στη σφαίρα της πολιτιστικής προόδου, αλλά επίσης επιτίθεται σαφώς ενάντια της ανηθικότητας αυτών, όταν αυτοί θεωρούν τον ηθικό νόμο ως μια ανθρώπινη δημιουργία της ιδιομορφίας του ανθρώπου και χωρίς ενδοιασμό θέτουν τον εαυτό τους πάνω από αυτόν”.

Η μεγαλύτερη επίδραση των Σοφιστών φαίνεται στις μεθόδους συλλογισμού.  Τα σοφιστικά επιχειρήματα εμφανίζονται σε έργα των Ευριπίδη, Ψευδο-Ξενοφώντα, Σοφοκλή, Αριστοφάνη, Ηρόδοτο.

Τρόπος διδασκαλίας του Πρωταγόρα

Ο τρόπος διδασκαλίας του ήταν η αντιλογία, δηλαδή αντίθετα επιχειρήματα για κάποιο ζήτημα γνωστά ως ήττων – κρείττων λόγος.  Ασκώντας στους μαθητές του αυτόν τον τρόπο, σκοποί του είχε να τους εξοικειώσει με εναλλακτικούς τρόπους συλλογισμού.

Όλοι σχεδόν οι συγγραφείς της περιόδου, καθώς και ο Θουκυδίδης, χρησιμοποίησαν ζεύγη επιχειρημάτων με σκοπό να παρουσιάσουν καλύτερα μια βασική αντίθεση απόψεων.

Οι αγώνες λόγων ενσάρκωναν τα ουσιώδη ζητήματα του έργου.

Ο Σοφοκλής από τη δεκαετία 450-440 είχε επηρεαστεί από τους νέους ρητορικούς τρόπους, κάτι που επιβεβαιώνεται και από το πολιτικό περιεχόμενο των ομιλιών που παραθέτει στα έργα του.

Ένα είδος σοφιστικού επιχειρήματος είναι το συμφέρον: “οι άνθρωποι έχουν την τάση να κάνουν ότι τους ωφελεί”.

Αυτή όμως η κρίση έρχεται αντιμέτωπη με τα ιδανικά: δικαιοσύνη, τιμή, δίκαιο, καλό.  Σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο, ο Θουκυδίδης αφιερώνει σε όλο του το έργο την ανάλυση των πραγματικών (και επομένως υλικών) πλευρών του πολέμου και η παρατήρηση του Σοφοκλή για τον Ευριπίδη ότι μπορούσε να είχε γίνει από τον παλαιότερο στον νεότερο ιστορικό: παρουσιάζω τους ανθρώπους όπως θα έπρεπε να είναι (Αρισ. Ποιητική).

Ο Θουκυδίδης τους παρουσιάζει όπως είναι.

• Παραβιασμένη νομιμότητα
• Ψεύδος που πρέπει να καταγγελθεί
• Φαύλος κύκλος – αλυσιδωτές αντιδράσεις
• Επαναφορά της δικαιοσύνης

• Αποκατάσταση της νομιμότητας
• Ντροπή, ασυδοσία, τυραννία συγκαλυμμένη με το μανδύα της δημοκρατίας.

“Ω τέκνον, τέκνον, οίκτιρε την τεκούσαν”.